Қазақстаннан үздіктер кетіп жатыр. Олар кетуде және алда тағы кетеді
«Кипр» сараптамалық алаңында өткізілген «ҚР-нан кетіп жатқан көш: адам капиталының кетуі» тақырыбындағы пікірталас неге кетіп жатқандарын түсіндірді, деп хабарлайды. Forbes.kz
Иллюстрациялық фото.
Талқылау үшін мәселе «мидың ағызу» ретінде таңдау өте түсінікті. Бүгін эмиграция тақырыбы барлық жерде: ас үйде және әлеуметтік желілерде, БАҚ-та және форумдарда, көлік пен көшелерде естіледі. Және, әрине, Ресей консулдығында көп сағаттық кезекте.
Пікірталасқа бағыт алдын ала қойылған болатын: Қазақстаннан көшіп жатқандардың нақты жасы, ұлты мен білімі бар ма. Дегенмен, негізгі кетушілердің көбі — славяндар 25-35 жастағы, мамандықтары бар. Алайда, барлығы жоспар бойынша болмады.
Мигрант-жақсы тауар
Кіріспе бөлігін модератор Ерлан Смайлов жариялады. Оның айтуынша, соңғы 7 жылда Қазақстаннан шамамен 300 мың адам кетті (өткен жылы — 42 мыңға жуық). Саны бойынша бұл көп емес (250 мың адамның жылдық өсімі аясында), сапасы бойынша — бұл қоғамның тұтас білімді және білікті бөлігі. Эмигранттарға өз ресурстарын салған мемлекет қанша жоғалтады, бұл ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндіреді ме және көш ағынын қалай тоқтатуға болады-ол сарапшылардың алдына сұрақ қойды. Бірақ алдымен қолда бар деректерді келтірді: Ресей экономикасының көшіп кетуден шығындары 2000-нан 2017 жылға дейін 27 трлн рубльге бағаланады, ал көшіп — қонушылардың АҚШ экономикасына қосқан үлесі 2015 жылы $2 трлн, Германия — $550 млрд, Австралия — $330 млрд, әлемдік ЖІӨ – $6,7 трлн. Халықаралық көшіп-қонушылар халықтың тек 3,4% — ын құрайды, бірақ олардың жаһандық ЖІӨ-ге қосқан үлесі-10%.
Смайлов атаған сандар Халықаралық көші-қон ұйымының тапсырысы бойынша 2018 жылдың қыркүйек айында жүргізілген зерттеуге негізделген «Қазақстандық жас мамандардың көші-қон көңіл-күйі» тұсаукесерінде расталды. Жұмыс авторлары-саясаттанушылар Ирина Черных пен Рустам Бурнашев.
Қазіргі әлемде мигранттар тауар ретінде, ал көш — қон, қауіп емес, табиғи процесс ретінде қарастырылады. Оның үстіне, Қазақстан ғалымдардың мәліметтері бойынша, Орталық Азияның барлық аймақтарынан көшіп-қонушыларды тартатын мемлекет болды. Алайда көші-қонның теріс сальдосы 2012 жылдан бастап өсуде. Үрейлі үрдіс — елден келген жастар көші — қонының артуы, кетушілердің 25% – дан астамы-15-тен 28 жасқа дейін.
– Жоғары білімді тұлғалардың эмиграциялық ұтқырлығының деңгейі жоғары: 2017 жылы жоғары білімді тұлғалар (11 290 адам) Қазақстаннан кеткендердің жалпы санынан 29,9% – ды құрады, яғни әрбір үшінші эмигрант. Елге келгендердің жалпы санынан жоғары білімді 2 736 адам немесе барлығы 17,5% (әрбір алтыншы), — деп атап өтті Ирина Черных.
Ресми статистика азаматтықты ауыстырған эмигранттарды ғана ескереді. Қазақстан төлқұжатын сақтай отырып, шетелде оқып немесе жұмыс істейтіндерді санамайды. Мысалы, 2017 жылы ресми түрде бар болғаны 76, ал ресейлік мәліметтер бойынша 2016-2017 оқу жылында көрші елде 64 мың қазақстандық білім алды-842 есе артық!
Кетудің себептерін анықтау үшін зерттеушілер шетелде оқыған немесе тағылымдамадан тәжірибесі бар (40 жасқа дейінгі) 50 жас кәсіби маманнан сұрастырды. Сұралғандардың 35 — і Қазақстанда, 15-і шетелде тұрады.
Көші-қонның себебін анықтайтын келесі факторлар аталды:
– елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың нашарлауы;
– тілдік мәселемен анықталатын психологиялық ыңғайсыздық;
– биліктің транзитін күтумен анықталатын саяси жағдайдың тұрақтылығына сенімсіздік (орыстар Президенттің кетуінен қауіптенеді);
– көшіп-қонушыларды тарту бойынша бірқатар көрші елдердің белсенді саясаты;
– қазақстандық азаматтықтың салыстырмалы «әлсіздігі».
– Азаматтықтың әр түрлі индекстері бойынша біз тіпті Ресейден қалып қойдық, мысалы, РФ азаматтығының сапасы бойынша 63 орында, ҚР — 91 орында, ресейліктер визасыз 108 елге бара алады, қазақстандықтар -71 елге барады, – деп түсіндірді соңғы пункті зерттеуші.
Сіз кеткіңіз келе ме деген тікелей сұраққа, әрбір үшіншісі «иә», әрбір үшіншісі — «жоқ», бірақ тағы үштен бірі белгілі бір жағдайларда кету мүмкіндігін жоққа шығармайды (егер жұмысты ұсынсаңыз, зерттеу жалғастырылса және т.б.).
Басқа елдерде тұратындардың ішінен 8,3% — ы үйге оралады, 50% – ы жоқ, 41,7% егер оларға Қазақстанда қызықты нәрсе ұсынса, қайтып оралады.
– Кетуден ұстап қалу факторларының арасында саяси факторлар жоқ, экономикалық сала арасында-жақсы ақы төленетін жұмыс, сұраныс, көшу үшін материалдық базаның болмауы. Итермелейтін факторлардың арасында барлығы дерлік саяси сипатқа ие болды: бұл жемқорлық, қауіпсіздік сезімінің болмауы, болашаққа сенімсіздік, бюрократия және т. б. Қызықтырушы факторлар( Батыста тұратын кәсіпқойларды қызықтырады): қауіпсіздік деңгейі, құқық қорғау органдарына сенім, күшті азаматтық қоғам, сыбайлас жемқорлықтың төмен деңгейі, адам құқығының қорғалуы, биліктің ауысуы, — деп атап өтті Ирина Черных PEST-талдаудың нәтижелерін атап өтті.
Қазақстандық жас мамандар елдегі жағдайды кешенді түрде қарастырып, осы талдауға сәйкес өзінің өмірлік стратегиясын қалыптастырады. Олардың елдегі жағдай тек жүйелі түрде өзгеруі мүмкін деген түсініктері бар және ешқандай нақты шаралар мәселені шешуге алып келмейді, деп қорытынды жасады.
— Менің ойымша, жас мамандардың кетуін азайту жөніндегі бағдарламаларды жүзеге асыру емес, Қазақстанға Орталық және Оңтүстік-Шығыс Азиядан адамдарды тарту жөніндегі ойластырылған көші-қон саясаты негізгі болып табылады. Егер бұл адамдар келіп, Қазақстанда өмір сүріп, жұмыс істегісі келсе, — деп ҚР үкіметіне кеңес берді.
Әрбір үшінші эмигрант-қазақ
Ол эмиграция жағдайында көрсеткендей қорқынышты емес деп санайды әлеумет танушы Ольга Симакова. Ол мәселені жоғалту тұрғысынан емес, қозғалыс еркіндігі тұрғысынан қарауды ұсынады. Қазақстанда депопуляция қаупі жоқ, ал қоғамдық пікір тарапынан қорқыныш көші — қон нақты жас пен этникалық тиістілікке ие болды-экономикалық белсенді славяндар кетуде. Көші-қон тақырыбы манипуляциялық құрал ретінде қолданыла бастады.
Шын мәнінде, үрдіс этникалық көші-қоннан еңбекке ауысады. Симакованың мәліметіне қарағанда, 2018 жылы Қазақстан халқының 10% көшіп кеткісі келеді, 2017 жылы 11%, ал 2004 жылы 18%. Әлеуетті эмигранттардың 10% — ы әрбір екінші орыс, әрбір үшіншісі — қазақ, көпшілігі — жас, 77% – ы-білімі бар. Себептердің түсіндірулерінде субъективті факторлар, соның ішінде ел бейнесінің негативтілігі және мансап пен өзін-өзі жүзеге асыру үшін «шыны төбелер» күшейтіледі.
— Бұл жерде нашар болғандықтан емес, өсу мен өзін-өзі жүзеге асыру үшін жағдай жоқ, – деп өз ұсынысында Ольга Симакова өз ой-пікірлерімен бөлісті.
Көші-қонның 50 реңктері
Экономист Петр Своик үшін бүгінгі жағдай өте түсінікті: оның көзқарасы бойынша Қазақстан – «жаһандық экономикадан шеткері», оның ісі – «үлкен қалаларды білікті кадрлармен қамтамасыз ету».
– Бізден ең үздіктер Ресейге, Оңтүстік Кореяға, Еуропаға жұмыс істеуге кетуде, ал бізге кадрларды қайдан тартуға тура келеді — одан да кішкене қалашықтардан, — деді ол. — Бізде еңбек өнімділігі бар-бізге 3 млн жеткілікті, қалғандары өзін-өзі жұмыспен қамтығандар-қажетсіз, олар экономиканың осындай үлгісі үшін артық. Не істеу керек? Модельді өзгерту.
Саясаттанушы Рустам Қадыржанов мәселен басқа бұрыштан— қазақтар мен орыстардың тарихи қатынастары контекстінен көреді.
— Бүгінгі көшіп — қону-Ресей мен Қазақстан арасындағы 250 жылдық көші-қон байланысының кезеңі. Мен бұл кезеңді үш кезеңге бөліп отырмын: отарлық, кеңестік және тәуелсіздік кезеңі. Отарлық кезеңде көші — қон Ресейден Қазақстанға, посткеңестік елдерге — кері жаққа қарай жүрді, – деп түсіндірді ол.
Алайда, пікірталасқа басқа қатысушылар онымен келіспеді.
Әлеуметтік зерттеу компаниясының директоры Александр Рузановтың айтуынша, кетуге ниет білдірушілердің тек 10% – ы тілдік мәселелерді себеп ретінде атайды. Ол жастар арасындағы көші — қон саяси сипатқа ие емес, «олар үшін басты мәселе-алатын әсер, оқиғалар»деп есептейді. Бәрін ұстаудың қажеті жоқ,- деп сендіреді Рузанов, жастар арасында елде мансапқа бағытталған 10-15% – ы бар-міне оларды анықтау және олар үшін күресу керек.
— Мен көші-қон мәселесін емес, наразылық көңіл-күйдің өсуін көремін. Эмигранттар:» Үкімет нашар жұмыс істейді, Сондықтан біз кетудеміз», — дейді AlmaU саясат және құқық мектебінің деканы Асқар Нұрша.
Сарапшылар қорытындысын растайтын нақты мысал рекрутингтік агенттіктің басшысы Людмила Белова келтірді. Трансұлттық корпорацияның сұрауы бойынша агенттік қаржы директорын іздеді. Табылған 15 үміткердің 40% – ы Қазақстанда тұрмайтынын немесе кету жағдайында екенін мәлімдеген.
– Біз нарықта басқа жағдайды көріп отырмыз, бізге сапалы адами капитал жетіспейді, — деді рекрутер. — Бізде қабылдаушы тараптан елеулі шектеулер-Еуропада жұмыс визасын алу қиын болғандықтан ғана көп емес.
Егер біздің студенттер мен жас мамандар шетелде бәсекеге қабілетті болса, Қазақстанда білім мен жұмыс тәжірибесі жақсы жолға қойылған,-деп бағалады әлеуметтанушы Гүлмира Илеуова, оның мәліметтері бойынша, көші-қон көңіл-күйінің өсуі 2004 жылдан бері байқалмайды. Бұл ретте бұрын бірінші болған этностық-тілдік себептер қазір өз маңыздылығын жоғалтқан. «Жалпақ Қазақстан экономикасында алар аз, үлкен бір төбені алғысы келетін адамдар» кетеді. Ал мұндай адамдарды тіпті үлкен жалақымен де ұстай алмайсың.
— Бұлар көп нәрсеге өздері қол жеткізген адамдар, олар өздерін өздері жасаған,өздерін материалдық қамтамасыз еткен адамдар. Және мұндай адамдардың таңдауға құқығы бар, — деп атап өтті Forbes.kz.өз пікірін
— Бұл еркін адамның таңдауы. Олар мұнда өз қабілеттерін қалай көрсетерін білмейді. Сондықтан, олар кетеді, өкінішті, бірақ ештеңе істей алмайсың.
Ақпарат Көзі: Forbes.kz
