Макс Бокаев: «Түзету мекемесі – бұл Қазақстанның кішкене бөлігі»

Өткен сейсенбіде Орал апталығының журналисті Лукпан Ахмедьяров колониядан босаған белсенді Талғат Аянмен бірге Ақтөбедегі түзету колониясында Макс Бокаевпен екі сағаттық кездесу өткізді. «Орал апталығы» үшін эксклюзивтік сұхбатында Талғат Аянның Қазақстаннан неге кеткісі келетінін, ал Макс Бокаев шартты-мерзімінен бұрын босатуды неге сұрамайтынын айтып берді.

Талғат Аян

Мен Макс Бокаевпен кездесуге Талғат Аянмен бірге бардым, ол 2016 жылдың мамыр айында қамауға алынып, кейіннен Атырауда жаппай бейбіт митингіге байланысты онымен бірге сотталды. Екеуін сот бес жылға бас бостандығынан айырды. Сот оларды қылмыстық кодекстің үш бабы бойынша кінәлі деп таныды – «көрінеу жалған ақпарат тарату», «әлеуметтік алауыздықты тудыру» және «митинг өткізу тәртібін бұзу». Сол кезде Атыраудағы орталық алаңда Макс пен Талғат 4000-нан астам адамды жинай алды. Өткен жылдың сәуір айында Талғат, түзеу колониясында бес жылдың екі жылын отырып, шартты түрде мерзімінен бұрын босатылды. Сол уақыттан бері ол бірнеше рет Ақтөбедегі колонияға Макс Бокаевқа қысқа мерзімді кездесуге барды. Оралдан Ақтөбеге баратын жолда Талғат 2016 жылдың сәуір айында митингке көптеген адамдарды қалай жинағаны туралы сұрадым.

Атыраудағы көп адамдық төрт сағаттық митинг облыс әкімінің уәделерінен кейін аяқталды

– Митингтің алдында неге билік ешқандай қарсы шаралар қолданбады?

– Митингке бір күн қалғанда Макс екеуміз полициядан шақыру қағазын алдық. Бізді митинг жоспарланған уақытта полицияға шақырды. Бұл біздің алаңда болмауымыз үшін жасалғаны түсінікті. Сондықтан да Макспен екеуміз келістік мен митингіге барамын, ал ол полицияға барады. 23 сәуір кешінде мен телефонымды өшіріп тастадым, үйден шығып дүкенге кіріп, қосалқы есігінен ізімді баққандардан құтылып кеттім. 24 сәуір күні таңертең менің досым мені жалдамалы пәтерден алып кетті және біз таңғы сағат 9-да алаңға келдік. Исатай мен Махамбет монументінің жанында 2-3 жүздеген адам тұрды. Мен машинада қалдым, ал менің досым барлауға барды. Монумент алдында Қарабатан зауытынан маусымдық жұмысшылар жиналды. Олар арнайы митингке қатысу үшін кен орнынан автобуспен келді. Олар алаңдағы монументтің жанында тұр, әкімдік қызметкері мегафон арқылы олардың тарауын талап етуде. Менің досым мұнайшыларға митингтің 12-де басталғанын, оған дейін тарамауын айтты.

12-ге дейін біз досым екеуміз машинамен алаңды айналып жүрдік, онда әрбір сағат сайын адамдар көбейумен болды. Сағат 12-де мен митингшілерге қосылдым. Ал одан әрі не болғанын, сен жақсы білесің.

– Ал Максқа не болды? Ол да митингте болды ғой?

— Ал, Макспен мүлдем қызық оқиға болды. Ол полицияға келгенде, оның ұялы телефонын алып, оны тергеушінің кабинетіне жіберген. Алаңда көптеген адамдар жиналып қалған кезде де жауап алынды, оған қылмыстық бап бойынша айып тағылды. Яғни, оны айыпталушы етіп, оны қамауға алмақ болған. Бірақ, шамамен сағат 14:00-де, күтпеген жерден, полицейлер Макске боссың деп мәлімдейді. Оны полиция депаратментінен өздері шығарып салған. Макс көшеге шығып, автобусқа отырып, алаңға жетіп, митингті басқара бастады. Шамасы, оларды (полицияны) митингтегі адамдардың көптігі қорқытса керек.

– Менің есімде, соттан кейін сіздің босатуға қол жеткізуге тырысқан адамдар болды. Билік сізді кінәсін мойындаса босатуға келісті. Сіздер одан бас тарттыңыздар. Шын мәнінде не болғанын айта аласың ба?

— Олай емес. Бізге кінәні мойындауға және кешірім өтінетін өкініш хатқа қол қоюды ұсынды. Билік ұсынған ұсыныстың ішінде қоғам қайраткерлері де болды. Иә, біз бас тарттық. Өйткені, біз кінәлі емеспіз және біздің іс-әрекеттеріміздің қылмысы жоқ. Біз конституциялық құқығымызды қорғадық. Біз не істеуіміз керек? Содан кейін бұл 24 сәуір алаңға келген мыңдаған адамға қатысты қылмыс болды.

— Ал сені өткен жылдың сәуір айында бостандыққа қалай жіберді? Билік тарапынан қандай да бір ұсыныстар болды ма?

— Болды. Мен шартты түрде мерзімінен бұрын босату туралы өтініш жаздым (бұдан әрі-МББ). Содан кейін бір күні мені кездесу бөлмесіне шақырады, журналист кездескісі келеді деп. Мен келдім, онда ер адам отырдым және штативта камера тұрды. Ол журналист емес, ҚР ҰҚК қызметкері екенін мойындады.Менің мерзімнен бұрын босатылуым шешілгенін, тек қоғамға мен кінәмді мойындап, кешірім сұраған бейне жазбам керек екенін айтты. Оның айтуынша, бұл бейне еш жерде жарияланбайды,бірақ егер менің тарапымнан билік үшін жағымсыз әрекеттер жасалса, онда бұл бейне интернетке салынады. Олар мені бопсаламақ болды. Мен оларға бейне жазбаның болмайтынын, бәрі заң жолымен шешілгенін қалайтынымды айттым. Ол менің шарттарымды басшылыққа жеткізетінін айтты. Солай тарастық.. Ал бір аптадан кейін бе, 10 күннен кейін бе, ол қайтадан қайтып келіп, басшылық менің шарттарыма келісетінін, бірақ босатылғаннан кейін, мен 1 жыл Атырау, Алматы немесе Астанадан басқа кез келген басқа қалада өмір сүруге тиіс болатынымды айтты. Мен анамның туыстары тұратын Аралда өмір сүруге келістім. Сол жерде жұбайымен бір жыл тұрдық. Осы жазда біз Атырауға оралдық. Мен өз уәдемімді ұстадым, сондықтан бұл сұхбатты беріп отырмын, өйткені менің ойымша, олардың алдында ешқандай міндеттемелерім жоқ. Міне, менің босатудың барлық шарттары.

Азаматтық белсенді Талғат Аянды колониядан босатты

Осы тарихымызда кінәні мойындау туралы осы ұсыныстармен және менің кешірім сұрауым, мұның бәрі сот залында шешілмегеніне наразымын. Яғни, бұл біздің ісімізде соттың рөлі таза сәндік болғанын жақсы көрсетеді. Сот ештеңе шешпеді, тараптардың ешқандай дәлелдері мен дәлелдерін қарастырмаған. Бізді бес жылға соттаған бірінші сот та, жаза түрін ауыстыру туралы мәселені қараған сот та. Сот тек жоғары жақтың тапсырмасын орындады болды.

— Сен қазір немен айналысасың?

— Мүлде ештеңемен! Қаламағандықтан емес, рұқсат бермейді. Біз Макс екеуміз экстремизмге қатысы бар адамдардың тізіміндеміз және біздің ЖСН-і бұғатталған. Мені жұмысқа алмайды, өйткені банктер жеке есебімді аша алмайды. Мен бизнес аша алмаймын, себебі салық комитеті менің ЖСН-ді көрмейді. Мен пошта аударымдарын ала алмаймын. Жылжымайтын мүлікті сатып алу, сату немесе жалға беру мүмкін емес. Мен тіпті такси жүргізушісі болып жұмыс істей алмаймын, өйткені ЖСН бұғатталған, көлікке сенім хат та ала алмаймын. Яғни, мен заңды түрде мен жоқпын. Қазір біз тек жұбайымның ЖСН бұғатталмағандықтан өмір сүріп отырмыз.

— Бұл қанша уақытқа созылатын болады?

– Сотталғандығым жойылғанға дейін, босатылғаннан кейін бес жыл өткен соң.

— Бір нәрсе істеу керек қой! Осы бес жыл бойы табыссыз қалай өмір сүресің?

— Мен өзім үшін шештім-егер екі-үш ай ішінде ЖСН-ді ашпаса, онда мен Қазақстаннан кетемін. Мен қандай да бір елден саяси баспана сұраймын да кетемін. Өйткені одан әрі өмір сүру мүмкін емес.

Макс Бокаев

Ақтөбе қаласындағы түзеу колониясындағы қысқа мерзімді кездесулер бөлмесі, бұл пеналға ұқсас тар және ұзын бөлме. Барлық бөлме алты кабинаға бөлінген, онда сотталғандар мен келушілер дыбыс өткізбейтін шынымен бөлінген. Адамдар бір-бірін көре алады. Бір-бірімен сөйлесу үшін келуші кабинада орналасқан телефон аппаратында 107 нөмірін теру керек. Осыдан кейін сотталғанның кабинасына телефон аппараты қоңырау шалып, әңгіме басталады.

Осының алдында бізге жеке тексеру жүргізілді. Ұялы телефондарды, қолма-қол ақшаны және тіпті сағат өткізуге мәжбүр болдық. Бұл сақтық шаралары мүлдем түсініксіз, себебі қалың шыныдан сотталғандарға келушілер қандай да бір заттарды беру туралы айтпастан, физикалық тұрғыдан жақындай алмайсың.

Біз Макс Бокаевты әкелетін әйнек алдында тұрмыз. Ол бізге қарап күлімсірем, бірдеңе айтады. Бірақ ол естімейді, өйткені шыны дыбысты нашар өткізеді. Алғашқы бірнеше секунд түтікте Макстың дауысының орнына кейбір дыбыстар естіледі.

— Күте тұр, тыңдауды жалғағаннан кейін, дыбыс таза болады, – дейді Талғат Аян.

Тұтқадағы сықырлаған, шиқылдаған дыбыстан кейін, мен Макс Бокаевтың дауысын естідім:

— … ол маған сенімен келемін деді. Сенің келгенін қандай жақсы болды, – деген Макстың дауысы тұтқадан естілді.

Ол сырттай сау көрінеді, бірақ соттан кейін оның гепатитпен ауыратыны туралы ақпарат болды. Сондықтан ең алдымен оның денсаулығын сұрадым.

— Иә, бәрі жақсы. Түрмедегі тамақтан артық салмақ болмайды. Сондықтан диетаға отырғыңыз келсе, қош келдіңіз — – деп әзілдейді ол.

— Бір жыл бұрын саған шартты түрде мерзімінен бұрын босату туралы өтініш беруді ұсынғанын айтады, бірақ сен бас тартқансың. Бұл шын ба?

— Иә, шындық. Сот мені кінәсіз деп тануы керек. Бұл менің қағидатты ұстаным. Егер олар мені торға заңсыз отырғызған болса, онда олар да босатсын. Мен оларды ештеңе сұрамаймын. Маған жақында осында Тоқаев әкімшілігінің өкілі келіп, менің МБМ-ға өтініш жазуды сұрады. Мен қайтадан бас тарттым. Егер жаңа президент өзінің демократиялығын көрсеткісі келсе, оның менің өтінішімсіз мені босатудың көптеген заңды мүмкіндіктері бар. Бірақ жоғарғы жақ мен өз өтінішімде кінәмді мойындағанымды қалайды. Сондай-ақ, Тоқаевтың өкілі, егер мен қоғамдық процестерге бұдан былай қатыспайтыныма кепілдік берсе, мені босата алатындығын айтты. Ал елдегі мұндай жағдайда қалай уәде ете аламын?!

– Ал сен елде не болып жатқанын білесің бе?

– Әрине, білемін! Біріншіден, Бақытжан Төрегожина маған үнемі тәуелсіз баспасөз жібереді. Мен оны кешіксе де оқимын. Бұл үшін мен оған өте ризамын. Бізде кабинеттердің бірінде теледидар бар. Мен онда жаңалықтарды қарауға рұқсат етуіме қол жеткіздім. Бұл ресми «хабар» жаңалықтар екені түсінікті, бірақ тіпті бұл жаңалықтарға қарамастан, елдегі не болып жатқаны туралы түсінік алуға болады.

— Сен қол жеткіздім дейсің. Теледидарды көруге рұқсат берілмей  ме?

— Жоқ. Бұл жерде мен пайда болғанға дейін жігіттер әдемі қыздар көп музыкалық арналарды және «Жайдарман»сияқты түрлі бағдарламаларды көрді. Мен олардан әрбір кеш бір сағат теледидар менікі және мен жаңалықтар көремін деп сұрап алдым. Бастапқыда олар жаңалықтарды неге қарау керек екенін түсінбеді. Бірақ мен оларға жолдар арасындағы оқуды үйреттім. Қазір менімен бірге көптеген жігіттер жаңалықтарды көреді. Айтпақшы, олар сыни ойлауды да біледі. Сен келгенге дейін біз, «Нұр Отанның» саяси кеңес отырысын көрдік, Назарбаевтың екі сиыр туралы айтқанын. Жігіттер көргеннен кейін Назарбаевтың сөзіне наразы болды. Мұнда да солай.

– Ал, Назарбаев өз өкілеттігін тапсырған кезді көрдің бе? Бұл туралы қалай білдің?

— Сол күні есімде. Маған басқа сотталғандар отрядқа келіп: «Макс, онда қазір Назарбаев сөйлейді. Халыққа шұғыл үндеу жасағысы келеді дейді». Мен бөлмеге бардым және сіз сияқты теледидардан бұл туралы білдім?

— Ал басқа сотталғандар бұл жаңалыққа қалай қарады?

— Бұл біртүрлі болды, бірақ жалпы адамдар риза болды. Өйткені, тіпті мұнда да ол бәрін мезі етті. Менен сұрады, ары қарай не болады деп. Оларға қуануға ерте екенін түсіндіруге тура келді.

— Егер сен оқиғаны білсең, биылғы жылды Назарбаев жастар жылы деп жариялағанын білсең, ол шөлмектегі жынды шығарғандай болды – биылғы жылы наразылық қозғалысы өте қатты толқытты. Сен естідің бе, жас белсенділерді? Бұл туралы не ойлайсың?

— Иә, әрине, білемін! Ася Төлесова, Айдана Айдархан, Сүйінбике және басқа да. Мен олар туралы бәрін оқып, білемін. Жастардың наразылығы құптарлық іс. Білесің бе, мен наразылық қозғалысының өзара байланысы мен мұнай баррелінің құнына назар аудардым. Бұл бүкіл экономика мұнай инесіне салынған ел үшін қисынды. 2008 жылы мұнай құны өз шыңына жетті – бір баррель үшін 100 доллардан астам және сол кезеңде ешқандай наразылық болған жоқ. 2016 жылы біз жер митингісіне шыққан кезде мұнай бағасы барреліне 35 долларға дейін төмендеді. Содан кейін мұнай қымбаттап, биыл мұнай барреліне 45 долларға дейін арзандады. Міне, осы тұста біз жаңа есімдерді, жаңа тұлғаларды көрдік. Мен барлық осы жастарға тек бір ғана тілек білдіргім келеді – олар мұнай баррелі 200 доллар тұратын болса да, құқықтары мен бостандықтарын қорғасын.

Назарбаев жүйесі үшін көшеде жастардың пайда болуы әбден күтілетін және заңды құбылыс. Жастар үлкен ұрпақтан артық өзгерістер қалайды. Олардың ата-аналарынан айырмашылығы, олар өз өмірінде күтуге дайын емес. Өмір бір. Қанша күтуге болады?! Мұнда жастар өте көп екенін білесің. Менің ойымша, Қазақстанның түрме халқының шамамен жартысы, бұл 90-шы жылдардың аяғында нөлдердің басында дүниеге келген жастар. Олардың басым көпшілігі ауылдан шыққан. Олар өз балалық шағында не көрді? Кедейлік, талан-таржыға түсу. Сол жылдары балалар мектепке бармаған ауылдар болды. Мұнда мен жазу мен оқи алмайтын жастарды бірнеше рет кездестім. Мүлдем сауатты емес. Бірнеше рет оларға шағым, арыз жазуға көмектестім.

— Мен сені осында құқыққорғаушы ретінде қараймын. Іссіз отырмайсың.

– Түзету мекемесінің басқа қайда, құқыққорғаушы бола аласың? Мен мұнда бір рет митинг сияқты бірдеңені өткіздім. Қазақстанның барлық түзету жүйесі-ГУЛАГ мұрасы. Сталиннің уақытынан бері ол аз өзгерді. Мен осында келгенімде әкімшілік бірден былай дейді: «Сіз бізге шағым жазасыз ба?». Мен: «Егер сіз бұзсаңыз, әрине жазамын!». Мен оларды бірден қылмыстық-атқару кодексінде бар талаптарды орындауға дайын екенімді ескерттім. Яғни заңды талаптар. Бірақ жауап ретінде, олардан менің заңды құқықтарымды сақтауды талап еттім. Мысалы, плацқа барып, ән айту-заңсыз талап. Өз орнын таза ұстау-бұл заңды талап. Немесе спортпен айналысу. Американдық фильмдерде түрмелерде қамаудағылардың спортпен қалай айналысатынын жиі көрсетеді. Ал мен келгенде, сотталғандарға аптасына бір сағат спортпен шұғылдануға рұқсат берді (!) Егер біреу тыс уақытта спортпен шұғылданса немесе қимылдар жасаса, оған белсенділер сол сәтте шағым жасап, оған ескерту жасады. Шағым жазуға тура келді. Қазір мен кез келген уақытта спортпен айналысамын.

— Бұл не үшін? Неге мұнда спортпен айналысуға тыйым салынады?

– Лұқпан, бұл түзету мекемесі- Қазақстанның кішкене бөлігі. Біздің елімізде қанша ыңғайсыз және абсурдтық тыйымдар бар?! Осындай тыйым салуларға байланысты біз Талғат екеуміз отырдық. Сен мені неге мен МББ-ға бермеймін деп сұрайсың. Иә, түрме қоршауының артында ерекше айырмашылық жоқ. Бүкіл ел-бір үлкен түзету мекемесі. Азаматтар-қамаудағылар. Әкімшілік-бұл билік. Өз паханы бар, вертухайы бар, жеткізетін белсенділері бар, бұйрық бойынша сені ұрып-соғуға дайын ұрып-соғарлары бар. Тек масштабтар әртүрлі. Түзету мекемесі сияқты Қазақстан ештеңе өндірмейді. Аспаннан шартты түрде түсетін мұнайдоллары бар. Осы игіліктер түзету мекемесі сияқты әділетсіз бөлінеді. Қожайынға ең көп үлес беріледі, содан кейін жақындарға,басқаларына тигені ғана. Бұл жүйеде қалай өмір сүресің? Сондай – ақ түзету мекемесі сияқты қылмыстық иерархияны орнату және күзету – пахандарымен, вертухайларымен, белсенділермен және т.б.

Көптеген тыйым салулар бар. Оларда логикалық түсініктеме жоқ. Тек бәріне тыйым салынған! ЕҚЫҰ мен құқық қорғаушылардың барлық күш-жігеріне қарамастан қазақстандық колонияларда неге әлі күнге дейін өзгерістер жоқ? Себебі жүйе гулагтық болып қалды, ал оған еуропалық стандарттар қолдануға тырысады. Иә, қазір бұрыңғыдай азаптау ауқымы жоқ. Бірақ жүйенің мәні бұрынғы қалды. Ол сотталғанды әлеуметтендіруге және оны қоғамға қайта оралуға қайтаруға көңіл аудармаған. Жүйе адамды барынша зардап шегуге итермелейді. Және ол колониядан шыққаннан кейін де зардап шегеді. Оны үнемі қадағалайтын болады. Ол полицияда есепте болады. Оған әрдайым «бұрын сотталған»деген белгі бекітіледі. Оны жұмысқа алмайды. Мысалы, бізде Талғатпен қазір ЖСН бұғатталған. Және ол соттылығы жойылғанға дейін босатылғаннан кейін тағы бес жыл бұғатталады. Яғни босатылғаннан кейін бес жыл өмір сүруге қаражатсыз болады. Және сол уақытта пробация қызметі және учаскелік полиция біздің осы уақытқа дейін неге жұмысқа орналаспағанымыз туралы түсініктемелерді талап етумен болады. Содан кейін олар өз рапорттарында: «мұндай босаған адам түзелу жолына түспеді, масылдық өмір салтын жүргізеді» және т.б. жазады. Талғат, бостандықта бір жыл. Мені мұнда түзету мекемесінде мемлекет асырайды, ал оның еркіндікте қалай өмір сүруіне қаражат бауып жүргені мүлдем жұмбақ.

— Спорттық жаттығулардан басқа түрмеде немен айналысасың?

— Оқимын. Мен көп оқимын. Түрме-бұл бұрынғы қалпыңда қалдырмайтын орын. Сондықтан көп жұмыс істеймін.

— Мен сұрамаған бірдеңе айтқың келе ме?

– Иә! Барлығыңызға үлкен сәлем және барлығына рахмет. Мен Талғатмен бізді ұмытпағандарыңызды оқып, біліп отырамын. Бізді қолдаңыздар. Мен үшін бұл үлкен көмек.

R. S. Макс Бокаевқа сәлемдемелер мен хаттарды мына мекен-жайға жіберуге болады: Ақтөбе қаласы, Чекалин көшесі, 44. КА-168/2 мекемесі, Жалпы режим, 160702. Макс Бокаев.

Лұқпан Ахмедьяров.