Евгений Жовтис: «Макс Боқаевқа қойылған шектеулер-бұл саяси жаза»
Өткен аптада Қазақстанның ең танымал диссиденті-Макс Боқаев бостандыққа шықты. Оны босатпас бұрын, түзеу колониясында Макс Боқаев пен оның адвокатының қатысуынсыз сот өтті. Сот Макс Боқаев босатылғаннан кейін оған қандай шектеулер қойылатынын түсіндірді. Атап айтқанда, қазір босатылған диссидентке сот жұмыс істеуге, қызмет көрсетуге, әлеуметтік желілерді пайдалануға, баспасөзбен сөйлесуге, садақаны қоспағанда, кез-келген жаппай жиналыстарға қатысуға тыйым салды. Халықаралық Адам құқықтары және заңдылықты сақтау бюросының Қазақстандық филиалының басшысы Евгений Жовтис осы сот қаулысы туралы өзінің сараптамалық пікірін жариялады. Құқық қорғаушының пікірінше, бұл жалпы мағынамен ешқандай байланысы жоқ саяси жаза.
Бұл жерде заңнамадағы проблема, оған құқық қорғаушылар және мен, соның ішінде, соттар ҚР Қылмыстық кодексінің (ҚК) 174-бабында көрсетілген және Макс сотталған террористік немесе экстремистік қылмыстар үшін сотталған адамдарға қоғамдық немесе, мысалы, діни қызметпен айналысуға тыйым салу түрінде қосымша жазаны белсенді түрде қолдана бастаған кезде, алты жылдан астам уақыт бойы назар аударып келемін.
2014 жылы қабылданған жаңа ҚР ҚК-де «Белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру» 50-бабы бар (мұндай бап ескі кодексте де болған, бірақ өзгеше қолданылмаған), бұл мемлекеттік қызметте, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында, қаржы ұйымдарында белгілі бір лауазымдарды атқаруға не белгілі бір кәсіптік немесе өзге қызметпен айналысуға тыйым салуды білдіреді. Бұл жаза қосымша болып табылады, яғни ол негізгі жазамен қатар қолданылады және 1 жылдан 10 жылға дейін тағайындалуы мүмкін.
Бұл ретте нақ сол бапта белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру, егер жасалған әрекеттің сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесін және кінәлі адамның жеке басын ескере отырып, сот оның белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығын сақтау мүмкін емес деп таныса, тиісті қылмыстық құқық бұзушылық үшін қосымша жаза ретінде осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында көзделмеген жағдайларда да тағайындалуы мүмкін екендігі
Ақырында, сол бапта бұл жазаны бас бостандығынан айыруға, қамаққа алуға қосымша жаза ретінде тағайындау кезінде ол негізгі жазаны өтеудің барлық уақытына қолданылатыны, бірақ бұл ретте оның мерзімі бас бостандығынан айыру, қамаққа алу өтелген кезден бастап есептелетіні көрсетілген.
Бұрын бұл қосымша жаза, негізінен, қандай да бір лицензиядан, аккредиттеуден, белгілі бір қызмет түрімен айналысу құқығынан айырумен байланысты болатын. Мысалы, адвокаттық қызметпен немесе білім беру қызметімен немесе медициналық қызметпен айналысу құқығынан немесе көлік құралын басқару құқығынан айыру. Көптеген жағдайларда бұл арнайы рұқсатты қажет ететін қызметпен байланысты болды. Бірақ содан кейін билік егер сіз оны қосымша жаза ретінде қолдансаңыз, кез-келген қызметпен айналысуға тыйым салуға болатындығын түсінді. 50-бапта кез-келген қызмет түрі емес, белгілі бір қызмет түрлері көрсетілсе де, яғни бұл қызмет түрлері қандай-да бір жолмен анықталуы керек деп болжанады, оларды ешкім анықтамады және олардың толық тізімі жоқ. Сондықтан билік толық, шектеусіз әрекет ету еркіндігіне ие болды.
Нәтижесінде, біріншіден, олар заңнамада ешқандай анықтамасы жоқ қоғамдық қызметпен айналысуға тыйым салды, өйткені оны заңды түрде анықтау мүмкін емес. Екіншіден, бұл тыйымды кез-келген «саяси» бапта қолдануға болады, өйткені оны белгілі бір бап бойынша қосымша жаза ретінде көрсету қажет емес. Үшіншіден, оны бастапқы жан ретінде 1 жылдан 10 жылға дейін тағайындауға болады. Төртіншіден, егер сотталған адам бас бостандығынан айыруға сотталған болса, бұл қосымша жазаның мерзімі босатылғаннан кейін ғана басталады. Бесіншіден, заңнамада «қоғамдық қызметтің» анықтамасы болмағандықтан, сот өзі мұны түсінеді деп шешеді.
Мүмкін, Оралдық азаматтық белсенді Халелова ханымға салынғандай, кез-келген мәселе бойынша семинарларға, тренингтерге, конференциялар мен дөңгелек үстелдерге, сондай-ақ митингтерге қатысуға тыйым салуы мүмкін немесе Максқа қандай да бір кеңейтілген тыйымдар тізімін бере алады, сонымен қатар қиялдың ұшуы шексіз, өйткені ол компьютерге отырса, әлеуметтік желілерге кірсе немесе жай үйден шықса, үш-бес, тіпті он жылға тыйым салынған қоғамдық қызметтің белгілері пайда болды, дей бер. Адам ешқандай негізсіз бірқатар азаматтық құқықтар мен бостандықтардан айырылады. Бұл таза саяси жаза.
