БҚО орман шаруашылығында өрттерді сөндіру және алдын алу техникасы жетіспейді
Жыл сайын БҚО бойынша 2 мың гектарға дейін орман өрті жанады. Орман шаруашылықтары ормандарды тиісті күтіммен және қорғаныспен қамтамасыз ете алмайды, өйткені оларға ақша жетпейді – олар өз жұмыстарына облыс бюджетінен қажетті соманың 20% – ын ғана алады. Олар соңғы рет 2017 жылы өрт сөндіру техникасын – 8 орман шаруашылығына бір машина сатып алды.
2022 жылдың мамыр айында ҚР Үкіметінің отырысында Төтенше жағдайлар министрі Юрий Ильин жаздың және өрт қаупі бар кезеңнің басында жекелеген өңірлердегі табиғат қорғау және орман мекемелерінің жарақтандырылуы 50% – дан аспайтынын, ал қолда бар әрбір бесінші техника бірлігі өртті жоюға дайын емес екенін мәлімдеді. Министрдің мәліметінше, БҚО орман шаруашылықтары 47% – ға қажетті өрт сөндіру техникасымен жабдықталған.
БҚО ТЖ департаментінде өңірдің 8 орман шаруашылығының өртке дайындығы бойынша жағдай өте нашар екенін атап өтті. Барлық орман шаруашылықтарында өрт сөндіру станциялары мен өрт сөндіруге арналған автомобильдер бар. Бірақ бұл әдіс жеткіліксіз.
Биыл ылғалды ауа-райына байланысты көктемнің басынан бастап бірде-бір ірі орман өрті тіркелген жоқ. Бірақ соңғы үш жылда осындай ондаған өрттер болды. Мамандар атап өткендей, жылдар өткен сайын орман өрттері көбейіп келеді.
БҚО ТЖД Мемлекеттік өрт бақылау басқармасының бас маманы Әнес Сағдат 2021 жылдың өзінде облыс бойынша 48 табиғи өрт, оның ішінде – 32 орман және 16 дала өрті болғанын айтады.
Аумақтық түрде 2021 жылы орман өрттерінің көбі Бәйтерек ауданында тіркелді, онда Январцев орман шаруашылығында 9 орман өрті болды.
– Егер орман өрті тіркелсе, 100% жағдайда оны жоюға аудандардағы ТЖД өртке қарсы құрылымдары қатысады. Орманшылардың өздері қажетті техниканың болмауына байланысты өрттерді жеңе алмайды. 2021 жылы өртке қарсы қызмет облыс орталығынан әрбір төртінші орман өртіне шықты (бұл жалпы санның 25%). Ең ауыр орман өрттеріне Оралдан 15 бірлік техника қатысты, оның ішінде 7-8 – өртке қарсы машиналар, – дейді Әнес Сағдат.
Ең ірі орман өрті 2021 жылғы 24-25 тамызда орын алды – ол Ақжайық ауданы, Бударино ауылының маңындағы Жайық алқабында басталды, тез арада өзен арқылы өтіп, көршілес аудандар-Теректі және Бәйтерек аумағына өтті. Нәтижесінде 2822 гектар орман өртеніп, орман шаруашылығына келтірілген шығын 32 млн теңгеден асты. 2021 жылы облыс бойынша орман өрттерінен келген жалпы шығын 44,3 млн теңгені құрады.
– Қазір ормандарда өрт қаупінің деңгейі өте жоғары. Ыстық ауа-райында орман бірден жанады. Өйткені орман алқаптарында қураған ағаштарды тазарту тиісті деңгейде жүргізілмейді, ал орманды орамдар бойынша бөлу үшін барлық жерде жырту жұмыстары жүргізілмейді, – дейді Әнес Сағдат. – Орманда орман жолдарын тазарту, ағаштарды шабу бойынша жұмыстар жүргізілмейді. Көбінесе, өрт шыққан кезде біздің техникамыз өрттің эпицентріне жете алмайды.
БҚО табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы басшысының орынбасары Бисенгалий Хайруллин олардың ведомствосының орман шаруашылықтарын өртке қарсы техникамен жабдықтауда проблемалары бар екенін жасырмайды. Оның атап өтуінше, олардың қызметін қаржыландыру жергілікті әкімдіктерден жүргізілуде, оларға республикалық бюджеттен ақша берілмеген.
Қазір орман шаруашылығы бюджеті оларға қажетті соманың 20% – ынан аз. Егер оларға ормандарды күтіп ұстауға және өртке қарсы қорғауға соманың 50% бөлінсе де, жағдай аз болады.
– Біз көптен бері орман шаруашылығына арналған техниканы сатып алған жоқпыз – біздің бюджетіміз тапшы. Соңғы рет автопарк 2017 жылы жаңартылды – олар 8 орман шаруашылығына бір өрт сөндіру машинасын сатып алды. Орман шаруашылықтарындағы ең көне өрт сөндіру техникасы – 1986 жылы шығарылған, жаңа машиналар – 2000 жылдардың басында. Біз өмірден артта қалдық, бірақ бізде жаңа көліктерге ақша жоқ», – деп түсіндіреді Бисенгалий Хайруллин.
Оның айтуынша, 2021 жылы олар орман шаруашылықтарын қажетті өрт сөндіру техникасымен жабдықтауға 1,5 млрд.теңге сомасында өтінім берген, бірақ облыс әкімдігі мен мәслихаты оларға 127 млн. теңге сомасында техника сатып алуды ғана мақұлдады.
– Қазір өртке қарсы іс-шаралар жүргізу қажет: минполос жасау-ені 4 метрге дейінгі орман алқаптарының айналасында өртке қарсы жырту. Жаз бойы біз 12 мың гектар алқап жасауымыз керек, орман шаруашылықтары небәрі 3 мың гектар жер жырту жұмыстарын жүргізді. Бізде тракторлар негізінен ескі. Өткен жылы біз 4 МТЗ-82 тракторын сатып алдық, бірақ 8 – ден 4 орман шаруашылығына ғана жетті, – дейді Табиғи ресурстар басқармасы басшысының орынбасары.
Орман шаруашылықтарында орман өрттеріне жедел ден қою үшін 2021 жылдан бастап өз есебінен аумақты бақылау үшін бейнекамералар орната бастады. Барлығы 8 камера орнатылды (Оралда – 1, Ақжайық орман шаруашылығында – 3, Шыңғырлау – 1, Январцев – 2, Чапаев – 1).
– Қазір мұндай камера Куренидегі Орал орман шаруашылығы ғимаратына орнатылды – онда Орал бойындағы барлық орман алқабы-Стеладан Подстепныйға дейін көрінеді. Егер түтіндеу пайда болса, орманшылар әрекет етеді – өртті жедел сөндіреді. Алдағы уақытта осындай бейнекамераларды барлық орман шаруашылықтарында бір-бірінен 30 шақырым қашықтықта орнатуды жоспарлап отырмыз, – дейді Бисенгалий Хайруллин.
Өрт сөндіру техникасының ең қолайлы жағдайы қандай орман шаруашылықтарында?
– Бөрлі орман шаруашылығында қажетті техника бар. Сонымен қатар, орман өрттерінің ең аз саны бар», – дейді Хайруллин. – Лесхоз тұрғын үй алаптарынан алыс орналасқан, ауа райы ылғалды.
Өрт сөндіру техникасы бойынша ең қиын жағдай – Шыңғырлау орман шаруашылығында. Орман шаруашылығының аумағы үш ауданды қамтиды – Шыңғырлау,Қаратөбе, Сырым. Бұл өте кең аумақ, техниканың жетіспеушілігі бар.
Неліктен ормандар өртеніп жатыр?
– Бұл адами фактор-90% – дан астам. Керісінше, орман өрттерінде 95% – ға дейін адам кінәлі. Өрт бөтелкедегі әйнектің күн сәулесінде қызып, призма сияқты жұмыс істегендіктен басталса да, бұл бөтелкені адам сындырып, лақтырып жіберді. Шаруа қожалықтары шөп шабу кезінде ескі техникада, ұшқын сөндіргіштерсіз жұмыс істейді. Адамдар пикниктен кейін шоқ қалдырады, ормандағы көліктердің терезелерінен темекі тұқылдарын тастайды.
Көбінесе орман шаруашылығына өрттер саяжай алаптары жағынан келеді. Адамның аяғы баспаған алыс орман шаруашылықтары жанбайды. Орман жыл сайын Жайық айналасында 100 шақырымға дейін жанып тұрады. Негізгі өрттер Орал қаласының жайылмасында, Дарьинск кенті, Ақжайық ауданы Ақжайық санаторийіне қарай өтеді, – дейді БҚО орман шаруашылығы және табиғат пайдалану басқармасының тәжірибе бөлімінің бас маманы Ернияз Майхарин.
Оның айтуынша, соңғы үш жыл құрғақ, сондықтан орман шаруашылығы аумағында көптеген өрт болады. Биыл көктем айлары ылғалды болды. Сондықтан орман шаруашылығында елеулі өрт болған жоқ. Ал 2021 жылы ормандар мамыр айында – аптап ыстықтан өртене бастады.
Соңғы үш жылда орман өрттерінен ең көп шығын Орал орман шаруашылығы болды-бұл шаруашылықтың шекаралары Теректі қаласынан басталып, Ақжайық шипажайы мен оң жағалау маңындағы Богатск ауылына (Янайкин ауылдық округі) дейін, сондай-ақ Оралдан Переметное ауылына дейінгі орман белдеулерін алып жатыр.
Сонымен қатар Ақжайық және Чапаев орман шаруашылықтары орман өрттерінен қатты зардап шегуде.
– Өткен жылы қатты жел болды – секундына 19-20 метрге дейін. Жайық арқылы өзен өте тар болғандықтан өрт шықты. Ағаштар шыңдарға дейін жанып, ұшқындар 500 метр қашықтыққа ұшты. Сонымен қатар, жазда Теректі ауданында 3-4 жерде жайылмалы ормандар өртенді. 2020 жылы Ақжайық ауданындағы Жайық жайылмасында қатты өрт болды – өрт Бұхара жағынан Коловертное ауылына жайылды, нәтижесінде орманшының үйі өртенді. Бұрын – 10 жыл бұрын – бұл мүмкін емес еді – Жайық тартылып барады», – дейді Ернияз Майхарин.
Өрт сөндірушілердің ормандағы қураған ағаштар мен ағаштардың көптігі туралы шағымдарына қатысты Табиғи ресурстар басқармасының мамандары орманшылар кеуіп қалған ағаштарды қайда қою керектігін білмейтінін түсіндіреді.
– Облыс бойынша елді мекендерді газдандыру 95% – дан асады. Бұрын біз отты жағып, жергілікті тұрғындарға отын бердік. Қазір бұл отынды ешкім алмайды. Сондықтан ормандарда өртенбеген ағаштардың қалдықтары, құрғақ қураған ағаштар жиналады», – деп түсіндіреді Бисенгалий Хайруллин. – Біз кәуап үшін ағаш көмір дайындаумен айналысатын кәсіпкерлермен жұмыс істейміз. Біздің облыста осындай екі нүкте бар. Олар отын алады, бірақ аз мөлшерде. Егер бұрын орманда құрғақ ағаш табу мүмкін болмаса, қазір ол жаппай. Құрғақ ағаштан арболит плиталарын шығара бастаған кәсіпкерлер бар, бірақ олардың көлемі аз. Біз оларға қанша сұралса, сонша құрғақ орман беруге дайынбыз. Бірақ оларға көп қажет емес.
Өртенген ормандарды қалпына келтіру қалай жүреді?
Табиғи ресурстар басқармасының мамандары өрттен кейін ормандар тек өздігінен отырғызу арқылы қалпына келтірілетінін түсіндіреді. Теректер мен талдар тірі тамырлардан өсе бастайды – өртенген ағаштың орнында жаңасы пайда болуы үшін оларға кем дегенде 10-20 жыл қажет.
Жергілікті бюджетте ормандарды сақтауға және қалпына келтіруге ақша жоқ.
Жыл сайын орман шаруашылығы алқаптағы орманды қалпына келтіру үшін халыққа қызмет көрсету есебінен бағалы ағаштар отырғызады. Талға ылғал қажет, тек Жайылманың алқаптарында олар аздап тамыр алады. Оларды су тасқыны кезінде су жетпейтін жерде, төбедегі өзенге отырғызу пайдасыз. Ылғал сүйетін ағаштар отырғызудан кейінгі бірінші жылы өледі.
Қазір дәл осы себептен Ақжайық ауданында теректер мен талдар кебеді – онда өзен соншалықты таязданып, су тасқынында да ағаштарға жетпейді. Чапаевтан және одан әрі Орал алқабында терек орманы іс жүзінде қалған жоқ – тек сирек кездесетін бұтақтар.
Табиғи ресурстар басқармасы басшысының орынбасары Президенттің 2020 жылғы Жолдауына сәйкес алдағы бес жылда ел бойынша 2 млрд.ағаш отырғызу керектігін түсіндіреді.
2021 жылдан бастап 2025 жылға дейінгі 5 жыл ішінде БҚО бойынша орман шаруашылықтары өз аумағында 15,6 мың гектар орман отырғызуы тиіс. Бұл 56 миллион көшет. Негізгі екпелер-қарағай ағаштары, американдық үйеңкі, жол бойындағы талтектес ағаштар. Бөкейордада олар джузгун егіп, құмды ұстап тұратын қарағай отырғызуы керек. Орал алқабында Бөрлі орман шаруашылығында терек отырғызу жоспарлануда (жыл сайын 5-7 гектарға дейін).
– Орман шаруашылығы қызметкерлерінің бекітілген нормативтер бойынша атқарып жатқан жұмыстарымен салыстырғанда бізде жұмыс бес есеге артты. Бірақ қаржыландыру тапшы болып қалды. Облыс әкімдігінде биылғы жылдың шілде айында техника сатып алуға ақша бөлуге уәде берді. Бірақ нәтижесінде орман шаруашылығы жұмысына 316 млн теңге толығымен бекітілді. Бұл ақшаға орманшылар өмір сүріп, жұмыс істеп, техника сатып алу керек, дейді Хайруллин.
2022 жылғы норма бойынша орман шаруашылықтары 2225 гектар орман – 8,1 млн ағаш, негізінен ұсақ жапырақты қарағаштан (қарағаштан) ағаш отырғызуы тиіс. 2021 жылы олар 900 гектар (3,5 млн дана ағаш) отырғызды.
– Жұмыс басталды. Бірақ техника жетіспейді. Біз азап шегеміз. Басқа облыстарда әкімдіктер ағаш отырғызу жұмыстары тез әрі тиімді жүруі үшін жаңа техника сатып алуға ақша бөледі. Техникасыз ағаш отырғызудың барлық агротехникалық шараларын сақтауға болмайды. Нәтижесінде өміршеңдігі ағаш төмендейді. Жерді өсіру керек, жұптарды дайындау керек, ал екі жылдан кейін сіз сол жерде отырғыза аласыз. Орман отырғызбас бұрын екі жыл бойы жерді дайындау керек – күзгі жер жырту және жерді демалу үшін қалдыру – бу астында – көктемде ағаш отырғызу, өсіру және тек үшінші жылы ағаш отырғызу мүмкін болады, – деп түсіндіреді Ернияз Майхарин.
КазНИИЛХ (Қазақ орман шаруашылығы және агроорманмелиорация ғылыми-зерттеу институты) ғылыми қызметкерлері 2022 жылдың маусым айында Бөрлі орман шаруашылығында еменнің қалпына келуіне зерттеу жүргізді-олар Жайық алқабында емен көшеттерін отырғызды. Егер зерттеулер оң нәтиже берсе, онда емен питомниктен алқапта отырғызыла бастайды.
Людмила КАЛАШНИКОВА
БҚО бойынша ТЖД мұрағатынан алынған фото және видео
