БҚО-дағы ақбөкендер: аймақ дамуының қаупі ме, мүмкіндігі ме?
Биоалуантүрлілікті зерттеу саласындағы халықаралық сарапшылар Жәнібек және Жаңақала аудандарының аумағындағы резерватта жүрген ақбөкендердің санына таңданыс білдірді. Бұл ретте олар жергілікті фермерлермен кездескен кезде ақбөкендердің мұндай саны өңірдің ауыл шаруашылығына қауіп төндіреді деген қорытындыға келгенін мойындайды. Облыс әкімдігі көктемгі төлдеуден кейін ақбөкендердің саны 2 млн басқа жетіп, жануарларды толтыру бойынша резерваттың мүмкіндігінен 4 есе артады деп мәлімдейді. Жем-шөп пен су іздеп дала бөкені Бәйтерек ауданына қоныс аударып, дәнді дақылдар алып жатқан алқаптарды отап кету қаупі бар.
Өткен аптада БҚО – ға халықаралық ғалымдар делегациясы келіп, өңірдегі ақбөкендер бойынша жағдаймен жеке танысып, Жәнібек ауданында резерват аумағында болып, оңтүстік аудандардың фермерлерімен кездесті.
Бұл сапардың қорытындысы БҚО әкімі Нариман Төреғалиев бастаған облыс активімен сарапшылардың кездесуі болды. Кеңеске ҚР Экология және табиғи ресурстар министрлігі Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің төрағасы Нұрлан Қылышбаев та қатысты.
Бұл кездесудің күн тәртібінде біздің өңірдегі ақбөкендердің санын реттеу мәселесі тұр.
– Өздеріңіз білесіздер, мамыр айында ақбөкендер төлін өргізеді. Алдын ала есептеулер бойынша, осы кезеңде ақбөкендердің саны 2 миллионға дейін артуы мүмкін. Ал бұл өз кезегінде ауыл шаруашылығы жерлеріне – жайылымдар мен шабындық шалғындарға үлкен ауыртпалық түсіреді, тиісінше, облысымыздың оңтүстік аудандарының тұрғындарында әлеуметтік шиеленісті туғызады. Осыған байланысты біз жағдайды бағалау және ақбөкендердің мал басын реттеу бойынша қолайлы шешімдер табу үшін халықаралық деңгейдегі сарапшыларды шақырдық, – деді облыс әкімі Нариман Төреғалиев кездесу басында.
Табиғатты қорғау саласындағы халықаралық сарапшы Штефан Мишель оңтүстік аудандарға барған кезде олар ақбөкендерді өздерінен бірнеше метр қашықтықта көргенін және жануарлардың осындай санына таң қалғанын айтты.
– Қазақстанды әлемнің кез келген басқа елінде болуы екіталай осы орасан зор табиғатты қорғау табысына қол жеткізгенімен құттықтағым келеді. Ақбөкендердің саны соншалық, олар қазір үлкен үйірмен жүр-келген кезде біз 30 мыңға жуық ақбөкенді көрдік. Біз, әрине, жергілікті тұрғындардың ақбөкендердің аймақтағы фермаларға кері әсері туралы алаңдаушылығын естідік. Бір кездері ақбөкен Кеңес Одағында құнды ресурс болғанын еске салғым келеді. Бірақ браконьерлікке байланысты ақбөкендердің саны азайды. Табиғатты қорғау ведомстволарының үлкен күш – жігерімен бұл жануарлардың саны қалпына келтірілді, енді біз ойлануға мәжбүр болған сәтке жеттік: біз бұл ресурсты қалай пайдалана аламыз, – деді Стефан Мишель.
Сарапшы БҚО тұрғындары ақбөкендерді мүмкіндік емес, проблема ретінде көретініне өкініш білдірді. Ол ақбөкендерді өсіру үшін БҚО шөлді және шөлейт аймақтарын пайдалануға болатындығын түсіндірді. Бұл жануарлар ветеринарлардың күтімі мен мұқият бақылауын қажет етпейді, олар климатқа икемді түрде бейімделеді. Бірақ сонымен бірге олар дала экожүйесі үшін бағалы және құнды ет пен мүйіз береді. Бұл мүйіздер Оңтүстік-Шығыс Азияда сұранысқа ие, әсіресе қытай медицинасында кеңінен қолданылады.
– Мен өз міндетімді ақбөкендер жергілікті фермерлер үшін проблема емес, тек пайда әкелетін тетіктерді әзірлеу деп санаймын. Мұның бәрі заңнама мен халықаралық ережелерге сәйкес ашық болуы үшін экономикалық тұрғыдан жұмыс істеуі керек. Біз әлемдік қауымдастықты Қазақстан көптеген Қызыл кітапқа енген жануарларды басқара алатынына сендіруіміз керек. Ақбөкен аймақ үшін экономикалық және әлеуметтік – экологиялық тұрғыдан пайдалы экономикалық ресурс бола алатынына сенімдімін, – деді Штефан Михель.
Франкфурт зоологиялық қоғамының өкілі, халықаралық сарапшы Штеффен Цуттер де жергілікті қауымдастықтың аймақтағы ақбөкен популяциясын қаншалықты арттыра алғанына қуанышты екенін айтты.
– Мен мұнда 12 жыл бұрын болдым және ақбөкендердің саны жылдар бойы айтарлықтай өсті. Фермерлер айтатын жаңа қиындықтар, проблемалар бар. Ақбөкендер популяциясын басқарудың әртүрлі тәсілдері бар. Ақбөкендердің санын оларды өндірістік мақсатта алып қою арқылы басқаруға болады. Бірақ мұнда сауатты тәсіл қажет. Жануарлар басын алып қоймай экологиялық туризмді ұйымдастыру мүмкіндігі бар. Қазақстанның батысында ақбөкендердің мекендейтін жерінің қолжетімділігі Қазақстанның басқа облыстарымен салыстырғанда өте жоғары. Ақбөкендер бір аумақтағы адамдармен жайлы өмір сүре алатындай жағдайды шешу керек, – деді Штеффен Цуттер жағдайға деген көзқарасымен.
Джей Миллнер-Гулланд, Оксфорд университетінің халықаралық сарапшысы, бұғыларды қорғау альянсының басшысы, академик, 30 жылдан астам уақыт бойы Астрахан облысында, Өзбекстанда ақбөкендерді зерттеумен айналысады.
– Мен мұндай ақбөкендерді соншалықты жақын көретінімді ешқашан елестеткен емеспін. Олар адамнан қорықпайды, жайбарақат жайылады. Ақбөкен популяциясын сақтау-жаһандық маңызды міндет. Мен «Охотзоопром» инспекторларына, резерват құрған және киіктерді сақтап қалған Қазақстан Үкіметіне алғыс айтқым келеді. Бірақ бұл сәттілік қиындық тудырады. Біз фермерлік шаруашылықтардың жайылымдық жем тапшылығынан зардап шегетінін көрдік. Фермерлерге қалай көмектесу керектігін жан-жақты шешу үшін стратегия қажет. Халықтың қатысуынсыз ешқандай шешім қабылдауға болмайды, адамдармен жұмыс істеу керек. Адамдар, табиғат пен ақбөкендер арасындағы тепе – теңдік пен достық жағдай сақталуы керек»,-деді Джей Миллнер-Гулланд.
«Жайық Пресс» ЖШС директоры Табылғали Сапаров өз сөзінде ақбөкендердің саны үнемі өсіп келе жатқанын атап өтті. Егер 2022 жылдың басында оның саны 801 мың бас болса, онда төлдегеннен кейін ол 1,2 миллион басқа дейін өсті.
Ол бір кездері ақбөкендер БҚО-ның оңтүстік бөлігінде-Қаратөбе, Ақжайық аудандарының оңтүстігінде, Жаңақала және Бөкей ордасы аудандарында болғанын айтты. Мұнда су болды, Қалдығайты, Өлеңті өзендері тасыды, Азнабай-Тайпақ каналы жұмыс істеді. Бірақ, құрғақшылыққа байланысты су азайған кезде, 90-жылдардың аяғында ақбөкен Жаңақала ауданының аумағында, Еділсор көлі орналасқан Тайпақ каналының жағасында қоныс аударды. Кейін жануарлар Казталов және Жәнібек аудандарының аумағына қоныс аударды.
– Су азайған кезде ақбөкендердің саны күрт азая бастады. 2011 жылы Казталов ауданының аумағында ақбөкендердің жаппай қырылуы орын алған. Облыс аумағында барлығы 17 мың бас ақбөкен есептелді. ҚР Экология министрлігінің қолдауымен БҚО аумағында ақбөкендер популяциясын сақтау бойынша резерват құрылды. Аумақ браконьерлерден қорғала бастады. Ақбөкендердің саны көбейе бастады, ал жануарлар фермерлер пайдаланатын жайылымдық жерлерді ала бастады, – деді Табылғали Сапаров. – Қазір су іздеп ақбөкендер Көшім каналы арқылы жоғары көтеріліп, Бәйтерек ауданына жетті. Бұл астық шаруашылығы шоғырланған аймақ. Ақбөкен астық алқаптарына барған кезде мәселе күшейе түседі.
Енді, Сапаровтың айтуынша, ақбөкенді бастапқыда қоныстанған аумаққа қайтару маңызды. Бірақ ол жерге Жайықтан суды каналдар мен суару жүйелері арқылы беру керек.
– Ақбөкеннің шаруа қожалықтары жоқ тарихи мекендеу орындарына оралуы үшін жануарларды суару мәселесін шұғыл реттеу қажет. Облыс аумағында 450-500 мың ақбөкеннің саны еркін орналастырылады. Қазір ақбөкендердің саны өте жоғары деңгейге жақындап келеді-ол бірнеше есе өсті. Бұл жануарларға арналған азық-түлік қорымен проблемаларды ғана емес, сонымен қатар жұқпалы аурулардың өршуіне әкелуі мүмкін, – деп түйіндеді Табылғали Сапаров.
Ол 1984, 1988 және 2011 жылдары ақбөкендердің ауруы болғанын нақтылады. БҚАТУ ғалымдары 2011 жылы ақбөкендердің ауруының себебін тауып, жануарлардың өлімі тоқтады. Ақбөкендер санының артуымен жануарлар арасында жұқпалы аурулар қаупі туындайды деген алаңдаушылық бар. Ауру басталған кезде ауру ақбөкендердің 30% – дан астамын жоя алады. Егер қазір бізде 2 миллион ақбөкен болса, онда жануарлардың өлімінің ауқымы орасан зор болады.
– Біз ақбөкендерді алу туралы ұсынысты қарастырамыз. Мұны министрліктің өзі шешуі керек-қандай мөлшерде қалай алуға болады. Кеңестік жылдары «Охотпромхоз» болды, ол жылына 35-50 мың бас ақбөкенді алумен айналысқан. «Охотзоопром» қазір жылына 80-100 мыңнан астам ақбөкенді ала алады. Ертең барлық ақбөкендер атылады деген қорқыныш негізсіз. Тағы бір нәрсе – популяцияны реттеу ғылыми негізделген болуы керек. Облыстың ет балансында бұл 5% құрайды. Туынды құралдарды заңды түрде де жүзеге асыруға болады. Ақбөкендерді алып қоюдан алынған барлық қаражат жиналатын қор құру қажет. Бұл қаражатты ақбөкендерге – ақбөкендер өмір сүрген аумақтарды суландыруға, арналарды қайта құруға, осы арналар үшін Ресейден қосымша су сатып алуға жұмсауға болады. Содан кейін бұрын болған ақбөкендердің мекендеу ортасын қалпына келтіруге болады, – деп түсіндірді Табылғали Сапаров.
Облыс әкімі Нариман Төреғалиев кездесу соңында ҚР Экология министрлігі деңгейінде ақбөкендер популяциясының санын реттеу тетігін әзірлеу мәселесі бойынша «Жол картасын» құру жоспарланып отырғанын түйіндеді. Облыс әкімі оны құрудың нақты мерзімін айтқан жоқ.
Людмила КАЛАШНИКОВА
ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ: БҚО-да киік санының артуына байланысты шаруалардан шағым көбейіп отыр
Киікті қорғаймыз ба әлде киіктен адамды қорғаймыз ба – депутат
БҚО шаруалары киіктердің көбеюінен малға шөп тапшы бола ма деп алаңдап отыр
«Шешімі жоқ»: БҚО әкімі еліміздің батысындағы ақбөкендердің жағдайы туралы айтты
Депутаттар «Бөкейорда» табиғи резерватын құруды аяқтауды сұрайды
