Оралдағы ескі үйдегі сұмдық: Кеңес дәуіріндегі ашаршылықтың егжей тегжейлері ашылды
БҚО полиция департаменті өткен жылдың тамыз айында Пугачев көшесі, 33 мекен-жайындағы ескі үйді бұзу кезінде табылған 11 адамның сүйегін жерлеуге тапсырды және жасалған қылмыстың ескіруіне байланысты қылмыстық істі жапты.
Медициналық сараптама бұл үйде 80 жылдан астам уақыт бұрын жаппай өлім болғанын анықтады.
Орал қаласының орталық бөлігіндегі бұл ескі үйді өткен жазда жеке тұлға сатып алған және одан соңғы тұрған отбасы шыққан. Оның астындағы жер учаскесі көп қабатты үй салу үшін заңды тұлғаға қайта сатылды. Құрылысшылар ескі үйді бұза бастады. Бірінші қазудан кейін экскаватор адамның бас сүйектері мен сүйектерін жерден шығара бастады.
Бірақ экскаватор ескі үйді бұзбай тұрып, оған қала тұрғыны Ринат Ефаров келді және ол бірінші қабаттың едені мен шатырдың астынан адам қалдықтарын тапты.
Ринат-ескі үйлерді зерттеуге әуесқой. Ол өзін жай ғана қызығушы адам деп атайды. «Мен қызықты нәрсе іздегенді ұнатамын». Ескі, революцияға дейінгі кезеңдерде мыс монеталар, кресттер бар, олардың көпшілігі Ефаровта жинақталған. «Мен ештеңе сатпаймын, жай жинаймын», – дейді ол.
Пугачевтегі ескі үйді бұзуға дайындалып жатқанын көріп, оған металл детектормен келді. Сол сәтте, жаздың соңында үй әлі бұзылмаған, онда соңғы тұрғындар тұрып жатқан. Қалған бөлмелерде Ефаров тағы бір танысымен еденді аша бастады .
Біз еденнен бастаймыз-әдетте кішкене заттар едендегі жарықтарға түседі. Алдымен біз жерді «тексереміз», содан кейін қазамыз», – деп түсіндіреді ол.
Бұл жолы олжа күтпеген және қорқынышты болды. Еден астында қоқыс пен шаң қабатының астында бірнеше адам қалдықтары жатты.
Менің серіктесім бірден қорқып қашып кетті, – деп есіне алады сол сәтте Ринат.
Бұл үш адамның сүйегі болды. Олардың бірі-әйел. Мұны Ринат жабысып тұрған ұзын шаш өрімнен түсінді.
Бес күннен кейін Ринат бұл үйге оралып, шатырға көтерілді. Мұнда да оны қорқынышты олжа күтіп тұрды – адам қалдықтары және біреу емес.
– Екі адамның сүйегі сол жерде, қапшықта болды. Олар шатырдың астына жасырылып, топырақпен жабылған. Бастары болған жоқ…
###
Құрылысшылар үйді және ауладағы үй құрылыстарын бұза бастаған кезде адамдардың қалдықтары табыла берді. Трактор үйдің іргетасын бұзған кезде, оның астынан бірнеше бас сүйектер жермен бірге шықты. Ескі шұңқырдың орнында да. «Бас сүйектер, адам сүйектері барлық жерде жатты», – дейді Ефаров.
Құрылысшылар да, Ринат та, үйдің бұрынғы тұрғындары да полицияға хабарлаған жоқ. Олар сұрақтарға жауап бергісі келмеді немесе сүйектер ескі деп шешті – олар кімге қызықты. Полиция «Орал апталығы» басылымынан қорқынышты олжа туралы білді. Содан кейін полиция қызметкерлері құрылыс алаңында бас сүйектері мен адам сүйектерін жинады. Қанттың босаған үш қапшығы жиналды, – дейді Ефаров
«Мен оларға айтамын-бұл бәрі емес. Құрылысшылар қоқыспен бірге «Телеорталық» аймағына көптеген бас сүйектер мен сүйектерді алып кетті. Мен оларға көрсеттім. Полицейлер сонша сүйекті көріп – Біз мұны түні бойы жинаймыз ғой!, деді”.
###
БҚО полиция департаменті тергеуді ашты. Жиналған қалдықтар сараптамаға жіберілді. Онда олардың шамамен жасы анықталды-80 және одан да көп.
«Бұл, әрине, 30-шы жылдардағы аштықтың құрбандары. Ал адамдар өз өлімімен емес, каннибализмнің құрбаны болуы мүмкін», – дейді Ринат Ефаров.
Олардың денелері еденнің астында, шатырда жасырылған. Дененің бастары мен сүйектері бөлек кездеседі. Ескі шұңқырдың орнында көптеген сүйектер бар, яғни қалдықтар сол жерге тасталды. Мен сүйектер мен бас сүйектерден шамамен есептедім-50 адамнан кем емес, ересектер мен балалардың қалдықтары бар.
###
Белгілі болғандай, адам қалдықтарымен толған Пугачев 33 мекен-жайындағы бұл үй өте ескі – ол 1842 жылы салынған-бұл фактіні Ринат Ефаров анықтаған.
«Үй «Солтүстік» қоғамда сақтандырылған және бұл қоғам сол кезде қымбат болған. Менің ойымша, бұл үйде қандай сұмдық болды», – деп түсіндіреді Ефаров осы үйдің тарихына деген қызығушылығын.
###
Анатолий Родник бұл үйде 40 жыл өмір сүрді – туғаннан бастап. Ол кенеттен ашылған үйдегі құпияға қатты таң қалды, онда ол өмірінің жартысын өткізді және ондағы соңғы шегеге дейін бәрін білді.
«Соғыстан кейін ата-әжем осы үйден бөлме алды. Оған соғысқа қатысушы ретінде баспана берілді. Содан кейін әкем сол жерде дүниеге келді, содан кейін – мен де, – дейді Анатолий.
Үйде 12 бөлме болды, онда көптеген отбасылар өмір сүрді. Оның тұрғындарына ескі адам сүйектері үшін жаңалық емес еді.
– Саша Грошев ағай аулада жертөле қазып, екі табытқа тап болды. Менің немере ағаларым бірде адамның бас сүйегін тауып, оны флуоресцентті бояумен бояды, сондықтан мен оларға бөлмеге кіруден қорықтым,-деп еске алады Анатолий.
###
Ол Ринат Ефаров екінші қабатта екі адамның сүйектері табылғанын айтқан кезде ол үшін күтпеген жағдай болғанын мойындайды.
«Соня әже сонда тұрды, ол қатал болды, бізді, балаларды, баспалдақтарына кіргізбеді. Ол бізге үнемі айқайлайтын. Ал шатырда біз сонда ойнадық. Менің немере ағаларым сол жерде штаб құрды».
Ескі үй бөлмелерде керемет күмбезді төбе болды. «Менің атам мен әжем тұратын бөлмеде мұндай төбенің бәрі икона суреттерімен боялған», – дейді Анатолий.
Анатолий сол үйде тұратын 12 отбасының біреуі соғысқа дейінгі ескі салт ұстаушылар болғанын есіне алмайды.
###
– Немцевтер өмір сүрді- ақсақ Леша ағай, ол етікші болды, үйдегі барлық адамдарға аяқ киім жөндеді. Ол қатты ішіп, әйелін қуып жүретін. Мен Грошевалар Катя апай мен Саша ағайды білемін-ол қатты боғауызшыл болатын – олар да соғыстан кейін қоныстанды. Соня апай да соғыстан кейін бөлме алды. Соғыста ол 12 жаста еді және зауытта жұмыс істеді, снарядтарды шығарды. Соғысқа дейін үйде кім тұрғанын әжем айтып отыратын – саудагер өмір сүрді, содан кейін-діни қызметкер.
«Ал үйде біртүрлі нәрсе болды, Иә, бірақ біз жас кезімізде бұл туралы ойламаушы едік. Қараптан қарап шу естіліп тұратын. Бос бөлмеде бірдеңе түсіп кетеді, кейбір дыбыстар естілді. Менің әйелім үйде ес бар деп айтты, енді ол мұның бәрін байыпты қабылдады. Тамақтандырды. Өткен күзде біздің үйдегі қорқынышты олжалар туралы естігенде, денеміз түршігіп кетті. Сол кезде әйелім: «Сондықтан үй шулы болды…. Аш жандар тамақ сұрады».
###
Анатолий Родник 30-шы жылдары Орал губерниясының әжесінен аштық туралы біледі. «Олар картоп қабығын жеп аман қалғанын айтты. Адамдар мысықтарды, егеуқұйрықтарды жеді. Көп өлді. Ол кезде әжесінің отбасында кішкентай баласы қайтыс болды».
Полицияның аға тергеушісі Роза Рысқалиева бұл қылмыстық істі өткен жылдың соңында жауып тастады. Адам қалдықтары, шамамен 11 адам, ол «Талап»рәсімдік қызметіне тапсырды. Олар оларды жерледі. Олар Розаға қабір төбесінің суретін нөмірмен жіберді.
Роза Рысқалиева бұл іс оған қатты әсер еткенін айтады. «Қорқынышты оқиға», – дейді ол. Оның отбасы тарихында да аштық пен адам шығыны болған.
###
Тарихтан:
Орал губерниясының халқы жаппай ашаршылықтың екі толқынына ұшырады-1921-1922 жылдары және 1931-1933 жылдары. Аштықтан қайтыс болғандардың нақты саны әлі нақты анықталған жоқ. Каннибализм жағдайлары жиі болды. Ашаршылықтың себебі Кеңес өкіметі белгілеген азық-түлік жарналары болды, ауылшаруашылық өнімдерінің кез-келген артық мөлшерін мемлекеттік органдар алып отырды. 1921 жылы Орал губерниясында 470 мың халық өмір сүрді, халықтың 99% – ы ашаршылыққа ұшырады («Ашаршылық қасіреті» монографиясынан, кітаптың авторы, тарих ғылымдарының докторы Светлана Смағұлова).
ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ: Орал қаласының орталығындағы бұзылған үйлердің орнынан табылған жаппай жерлеуді полиция тексеруде
