«Сайлау құқығының орнына Қылмыстық кодекс шығады» — сайлау комиссияларының жаңа құрамы қандай болатыны туралы сарапшылар
Жаңа адамдар осы жылдың соңына дейін барлық сайлау комиссияларына келуі керек. Бұрынғы сайлау комиссияларының жұмыс мерзімі аяқталды. 8 желтоқсанға дейін Саяси партиялар сайлау комиссияларының құрамына өз кандидатураларының тізімін тапсыруы керек. Алайда, комиссия мүшелеріне қойылатын жаңа талаптар енді олардың құрамына мемлекеттік қызметте немесе Құқық қорғау органдарында жұмыс істегендер ғана енеді, — дейді азаматтық белсенділер мен сарапшылар.
Әрбір саяси партия тиісті сайлау комиссиясының құрамына бір кандидатура ұсынуға құқылы. Егер олардың кез келгені өз кандидатын ұсынбаса, онда ол өзге қоғамдық бірлестіктерге және жоғары тұрған сайлау комиссияларына — аумақтық, округтік және учаскелік сайлау комиссияларын құру тәртібі осындай болады.
«Сайлау комиссияларына кім жұмыс істеуге келетіні, елдегі сайлау адал бола ма, қазақстандықтар сайлауға сене бастай ма, соған байланысты», — дейді «Жария» тәуелсіз бақылаушылар қоғамдық бірлестігінің басшысы Бекнұр Сражанов. Бұл ҚБ сайлау комиссияларының мүшелерін бірнеше рет сотқа берді және олардың әрекеттерінің заңсыздығын дәлелдеді. Соңғы сот процесі Тасқала аумақтық комиссиясының мүшелеріне қатысты болды. Тәуелсіз бақылаушылар аудан әкімінің сайлауында дауыстарды дұрыс санамау фактісін анықтады. Сот АСК төрағасын сөгіспен жазалады.
Өткен жылдың желтоқсанында Орталық сайлау комиссиясы сайлау комиссияларының мүшелігіне кандидатураларға қосымша талаптар қойды. Енді сайлау комиссиясының мүшесі аумақтық сайлау комиссиясының құрамына Саяси партия ұсынған кез келген кандидат емес, тек ҚР ОСК біліктілік талаптарына сәйкес келетін кандидат бола алады.
«Мен сайлау комиссияларының жаңа құрамына кім кіретінін нақты айта аламын. Олар бұрынғы мемлекеттік қызметкерлер мен құқық қорғау органдарының қызметкерлерінен құралады»,-дейді кеңесші – заңгер және облыстық мәслихат депутаты Мереке Ғабдуалиев.
-Сайлау комиссияларының мүшелігіне кандидатуралар білім деңгейі мен жұмыс өтілінен басқа, енді сайлау туралы заңнаманы білуін тексеруден өтуі және ОСК интернет-ресурсында тестілеуден өтуі тиіс. Бірақ ОСК мұнымен тоқтап қалмады және сайлау комиссиялары мүшелерінің лауазымдарының жеті түрі бойынша жаңа талаптардың өлшемдерін белгіледі. Мысалы, мемлекеттік органдармен, ұйымдармен, МӘС органдарымен өзара іс-қимыл жасауға жауапты лауазымдарға сайлау комиссиясының мүшелігіне кандидатураның қосымша аумақтық сайлау комиссиясы мүшесінің функционалдық бағыттарына сәйкес салаларда кемінде 5 жыл жұмыс өтілі, оның ішінде ұйымдардың басшы лауазымдарында кемінде 2 жыл не кемінде 5 жыл жұмыс өтілі болуы қажет ҚР Сайлау органдарында жұмыс өтілі жыл.
Сайлау комиссиясының қызметін құқықтық қамтамасыз ету мәселелеріне жауап беретін лауазымдарға қосымша мынадай талаптардың біріне сәйкес келу қажет:
– аумақтық сайлау комиссиясы мүшесінің функционалдық бағыттарына сәйкес облыстарда жұмыс өтілі 3 жылдан кем емес, оның ішінде ұйымдардың басшы лауазымдарында жұмыс өтілі бір жылдан кем емес;
-мемлекеттік лауазымдарда жұмыс өтілі 3 жылдан кем емес немесе Құқық қорғау немесе арнаулы мемлекеттік органдардың басшы лауазымдарында бір жылдан кем емес;
– ҚР Сайлау органдарында кемінде 5 жыл жұмыс өтілі.
Егер сайлау туралы заңнаманы білу қажеттілігі туралы талаптарды әлі де ақтауға болатын болса, онда сайлау органдарында, ҮЕҰ өкілдерінің, тәуелсіз азаматтардың, белсенділердің арасында бес жылдық жұмыс өтілі бар сайлау комиссияларының мүшелігіне кандидаттарды табу қиын екені анық.
Ал мемлекеттік лауазымдарда, құқық қорғау немесе арнаулы мемлекеттік органдардың басшылық лауазымдарында өтілінің болуы туралы талаптар сұрақтар туғызады. Мысалы, бұрынғы полиция қызметкерінің сайлау процесіне қандай қатысы бар ? Жазалау және форма тәжірибесі мен сайлау құқығы арасындағы байланыс қандай ?
ОСК-ның кейбір мүшелері қылмыстық құқық саласындағы мамандар екені белгілі. Мүмкін, бұл жағдайлар ОСК біліктілік талаптарын әзірлеуге қандай да бір түрде әсер еткен шығар.
Өкінішке орай, біздің елімізде сайлау құқығы саласындағы НҚА жобаларын әзірлеуге конституционалистер іс жүзінде тартылмайтын тәжірибе қалыптасты. Сондықтан бізде сайлау құқығының орнына Қылмыстық кодекс алынады.
Сайлау комиссиялары бұрынғы мемлекеттік қызметшілер мен құқық қорғау органдарының қызметкерлері қатарынан құрылатын шығар. Сайлау комиссияларына үміткерлерге қойылатын осындай біліктілік талаптары сайлау комиссияларының тәуелсіздігі мен сайлауға деген сенімін айтарлықтай төмендетеді.
Айқын нәрселерді түсіну қажет: сайлауға қатысу саяси партиялардың маңызды конституциялық функциясы болып табылады және бұл мемлекеттік қызметте немесе Құқық қорғау органдарында жұмыс өтіліне ешқандай қосымша талаптарсыз сайлау комиссияларын құруы керек Саяси партиялар.
Қазіргі жағдайда болашақ сайлау процестерінің ашықтығы мен демократиялылығы тек азаматтар мен тәуелсіз бақылаушылардың белсенділігіне байланысты болады.
ДИАҚБ миссиясының ҚР Президентінің кезектен тыс сайлауын және 2022 жылғы 20 Қарашада және 2023 жылғы 19 наурызда өткен мерзімінен бұрын парламенттік сайлауды бақылау жөніндегі қорытынды есептерінде «сайлау комиссиялары мүшелерін тағайындау және қызметтен босату жүйесі олардың мемлекеттік институттардан, жергілікті билік органдарынан және саяси партиялардан нақты тәуелсіздігін қамтамасыз етуі тиіс»деп атап өтілді.
«Азаматтық сараптама» қоғамдық қорының президенті Данил Бектұрғанов басқа елдердегі сайлауды бірнеше рет бақылаған. Міне, ол біздің елімізде және Украинада сайлау комиссияларының құрамын құрудағы айырмашылық туралы айтады, онда ЕҚЫҰ сайлаудың тазалығын мойындайды.
– Украинада комиссияларды Саяси партиялар мен кандидаттардың ұсынуы бойынша жоғары тұрған комиссиялар, ал бізде — партиялар мен қоғамдық бірлестіктердің ұсынуы бойынша мәслихаттар құрады.
Оларда сайлау кезінде комиссиялар құрылады және қорытындылар жарияланғаннан кейін таратылады.
Бізде олар 5 жылға тағайындалады, сайлау бар, сайлау жоқ-ешқандай айырмашылық жоқ,. Ал комиссиялардың құрамы өзгермейді. Егер «Нұр-отан» болмаса,»Аманат».
Осының бәрінен қорытынды: Украинадағы сайлау комиссиялары бәсекелестік науқанды қамтамасыз ету және адал қорытындылау үшін құрылады. Ал бізде билікке қажетті дауыс беру нәтижесін қамтамасыз ету үшін. Міне, барлық түбегейлі айырмашылық.
