Ақша игеріліп жатыр-иттер көбеюде: Орал қаласында билік нені дұрыс істемеуде?
БҚО-да қараусыз қалған иттердің 40% – ы аз мөлшерде өлтіріледі, дегенмен Қазақстанда жануарларға адамгершілікпен және жауапкершілікпен қарауды талап ететін заң екі жыл бойы қолданылып келеді. Бұл ретте Орал көшелерінде иттер көп болды. Неліктен бұл «Аулау, зарарсыздандыру, вакцинация және тіршілік ету ортасына оралу» мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асырудың үшінші жылында орын алады және басқаша не істеуге болады? «Орал апталығы» осы сұрақтарға жауап тапты.
Қап-қара қампиған қарыны керілген, ит көгалда отыр, оның жанында екі күшік бар. Жас жігіт оларға оралып, сөмкелерін шығарып, итке тамақ салады. Ол сенімсіздікпен иіскелейді, бірақ күшіктер ашкөздікпен тамаққа бас салды. Оралдағы мұндай сурет қазір өте сирек кездеседі, адамдардың қала көшелерінде жүрген иттерге мейірімділік танытуы. Жергілікті тұрғындардың қараусыз қалған жануарларды аулауды және жоюды талап ететін ашулы дауыстары әлдеқайда жиі және қаттырақ естіледі.
«109» қызметінің деректері қала тұрғындарының қаңғыбас иттерге шағымдары қаланың коммуналдық шаруашылығындағы ең әлсіз жер – жарықтың авариялық сөнуінен кейін екінші орында тұрғанын растайды. Әлбетте, бізде қоғамды ізгілендірудің орнына, кішігірім бауырларға қатысты кері процесс жүріп жатыр.
Сонымен қатар, жыл сайын «Аулау, зарарсыздандыру, вакцинациялау және тіршілік ету ортасына қайтару» бағдарламасына Батыс Қазақстан облысының бюджетінен 67 млн теңге бөлінеді. Ветеринария басқармасы-бағдарлама операторы-ұсталған және зарарсыздандырылған жануарлардың саны туралы үнемі есеп береді. Мәселен, осы жылдың қазан айында өткен соңғы брифингте басқарма бастығы Серік Нұрмағанбетов: бүгінде облыс бойынша 5 930 қаңғыбас жануар ұсталды, оның 3 790-ы биостерилизациядан өтіп, мекендеу ортасына қайтарылды, қалған 2140 қаңғыбас ит (37,3%) тұрғындардың өтініштері негізінде өлтірілді.
Бірақ жергілікті үй жануарларын қорғаушылар қала көшелерінде қаңғыбас иттер көбейіп кетті дейді.
Ветеринария басқармасы бастығының өзі мойындайды-иә, қараусыз қалған иттер азаймай тұр.
Қалада қанша бар екенін ешкім білмейді, – дейді Серік Нұрмағанбетов. Және қолдарын сермейді: – Оларды қалай санауға болады?
Басқарма бастығы қала мен облыстағы қаңғыбас иттердің санын реттеу міндетін екінші орынға қояды. Бірінші кезекте оның бюджет шығындарының қысқаруы бар, ол дәл осылай дейді:
– Біздің мақсатымыз-мемлекеттік қаражаттың жұмсалуын азайту және қаңғыбас иттер санының өсуін тоқтату. Бір-екі жыл ішінде біз ештеңе бітірмейміз. Алты-жеті жыл қажет, біз иттердің жартысынан көбін зарарсыздандырған кезде, олардың өсуі тоқтайды.
Бірақ ветеринария басқармасы бастығының логикасы ерекше, өйткені ол бірден хабарлайды:
— Халық біздің жұмысымызды көрмейді, өйткені бізде МЖӘ (Мемлекеттік-жекешелік әріптестік) жобасы жұмыс істейді, оның шарттарына сәйкес бюджеттен бөлінетін қаражат жыл сайын азаюы тиіс.
2024 жылға БҚО-да мекендеу орындарына оралғанға дейін аулауға, зарарсыздандыруға және ұстауға сол 66,7 млн теңге бөлінді. «Бұл өте аз, кем дегенде 120 миллион қажет», — дейді ветеринария басқармасының бастығы. Бірақ Оралдағы МЖӘ туралы шарт тағы екі жылға жарамды болады, ал МЖӘ бағдарламасын қаржыландыруды ұлғайту және қараусыз қалған жануарлардың санын реттеу бағдарламасына өзгерістер енгізу туралы тек 2026 жылы айтуға болады.
Ал қазір БҚО-да мемлекеттік органдар үшін қараусыз қалған иттерді реттеудің ең жақсы құралы, тіпті ветеринария басқармасының мәліметтері бойынша, оларды өлтіру болып қала береді. Бюджеттен ақша аз болғандықтан, халықтың иттердің агрессиясына шағымдары көбейіп келеді, яғни мемлекеттік органдар иттерді өлтіруге келіскен деп болжауға негіз бар. Маған Трекин ауылдық округі тұрғындарының жиналысынан бейнежазба жіберілді, онда әкім тұрғындардың көшелердегі қараусыз қалған иттер туралы сұрақтарына «Біз оларды біртіндеп өлтіреміз»деген дауысты төмендетіп жауап береді. Әкім заңды бұзады деп айтуға болмайды – онда қаңғыбас иттерге шабуыл жасау немесе шабуыл жасау қаупі төнген кезде, сондай-ақ отарда үш жануарды атып түсіру кезінде өлтіруге мүмкіндік беретін норма бар.
«Юлия, біз бастаған кезде көшелерде мұндай жануарлар болған жоқ», – дейді басқа зообақшылар маған», — дейді Юлия Асиновская. Ол үлкен тәжірибесі бар зооқорғаншы, Орал қаласында бірінші болып жануарларды қорғау ұйымы мен баспана құрды, онда көшеде таңдалған 80-ге жуық ит бар.
Оралда қаңғыбас иттерге арналған беске жуық жеке баспана бар. Біреудің ондаған қоршауы мен питомнигі бар, біреудің 500 жануары бар және одан да көп. Барлығында өмір сүру-бұл әлеуметтік желілерде жиналатын қайырымдылықтар үшін өмір сүру үшін күнделікті күрес.
«Зарарсыздандыру және ұстау тендерлері жануарлардың белгілі бір санына өткізіледі және бұл аз көлем, әсерге сенудің қажеті жоқ», — деп түсіндіреді Юлия, Орал көшелерінде қаңғыбас иттер көбейіп келеді.
– Иттерді зарарсыздандыру көп мөлшерде және үнемі жүргізілуі керек. Тек қараусыз қалғандарды ғана емес, зарарсыздандыру керек. Адамдар өздерінің аула иттерін бюджеттік ақша есебінен, кем дегенде, жеңілдікпен зарарсыздандыруы керек. Мұны кем дегенде бірнеше жыл жасау керек.
«»Ұстау-зарарсыздандыру – вакцинациялау-босату» (ҰЗВБ)-дан өткен жануарлар үшін мемлекеттік баспана қажет. Баспана популяцияны азайтуға көмектеседі», – деп қосты Юлия.
Заң жергілікті билік органдарына баспана ашуды бұйырады, бұл мемлекеттік бағдарламаның міндетті бөлігі. Бірақ ветеринария басқармасының басшысы олардың құрылыс жоспары жоқ екенін айтады.
«Біздің күшіктерді аулау қызметі не істейді? Олар жануарларды қаладан шығарып, сол жерде қалдырады», – дейді Оралдағы жеке баспананың тағы бір иесі Виталий Недоба.
Оның айтуынша, бюджет қаражатына ауланған және зарарсыздандырылған иттердің 80% – ы күшіктейді. Олар көбінесе мемлекеттік бағдарламаға сәйкес зарарсыздандырылған еркек иттерден туады.
«Жануарларға жауапкершілікпен қарау туралы» заң бүкіл Қазақстанға арналған, бірақ өңірлерде оны әртүрлі тәсілдермен орындайды.
Алматыда ҰЗВБ бағдарламасын жүзеге асырумен кәсіпкерлік басқармасы айналысады. Мұнда 2021 жылдан бастап бюджет қаражаты халық үшін үй жануарларын тегін зарарсыздандыруға және кастрациялауға жұмсала бастады, жыл сайын 50 млн теңгеден. 2024 жылға дейін Алматы әкімдігі 28 мың жануарды зарарсыздандыруды жоспарлаған болатын. Әкімдік жанынан қаңғыбас жануарлардың санын адамгершілікпен реттеу жөніндегі комиссия жұмыс істейді.
Наталья Сульжик осы комиссияның құрамына кіреді және ол мынаны айтады:
– Біз бірлесіп жұмыс істейміз-зооқорғаушылар, Қоғамдық кеңес мүшелері, ветеринарлар, депутаттар, табиғат қорғау прокуратурасы. Талқыланатын мәселе бойынша біліктілігі бар барлық адамдардың пікірін жинаймыз. Біздің комиссия үй жануарларын зарарсыздандыру мен кастрациялауды негіздеді. Біз күшіктерді көбейту арқылы қараусыз қалған жануарлардың өсуі қандай болатынын есептедік. Алматыда үй иттерін зарарсыздандыру үшінші жылы, жылына екі рет жүргізіледі. Қазір біз жыл бойы емханада тегін зарарсыздандыру бюджетін бұздық.
Орал тұрғындары үшін Алматыда көше мысықтары үшін үйлер, ал иттер үшін – қоралар бюджет қаражаты есебінен орналастырыла бастағанын білу таң қалдырады. Міне, Наталья Сульжик айтады, ол өзі оларды шағын аудандарда орнату бағдарламасына қатысады.
– Бізде Медеу ауданының әкімі Еркебұлан Оразалин қараусыз қалған жануарлар мәселесін көбірек түсінеді. Ол өзі аулаларға келеді, онда біз осындай үйлер орнатамыз, тұрғындармен сөйлесеміз, бұл ҰЗВБ бағдарламасынан өткен жануарларға арналған деп түсіндіреді.
Сульжик «кураторлар» сөзін жиі айтады. Кураторлар қолданыстағы қалалық ҰЗВБ бағдарламасының маңызды бөлігі болып табылады және олар арнайы аталған. Бұл өз аулаларында зарарсыздандырылған және вакцинацияланған жануарларға күтім жасаудың бір бөлігін алатын, оларды тамақтандыратын, уақытында вакцинациялайтын тұрғындар. «Бұл әдетте жануарлардың азап шегуіне бей — жай қарамайтын адамдар, егер олар пайда болса, біз оларды назардан тыс қалдырмаймыз», – деп түсіндіреді Сулжик.
— Әрине, бұл жұмыста өте пайдалы, өйткені ҰЗВБ-дан өткен иттер қабылданбайды. Сары белгілер – күшіктерде, олар базаға енгізілген, вакцинацияланған, бірақ зарарсыздандыруға ерте. Жасыл-зарарсыздандырылған және вакцинацияланған иттерде. Көшедегі иттердің белгілерін көрген адамдар иттің ветеринарларға барғанын біледі және олар олардан аз қорқады, деп түсіндіреді Наталья Сульжик.
Орал қаласында ұсталған және зарарсыздандырылған иттерге белгілер қойылмайды, бірақ оң құлағына ен жасалады. Ветеринария басқармасының бастығы Серік Нұрмағанбетов облыста өткен иттерді таңбалауға неге ақша жұмсамайтынымызды қызықты түсіндірді.
– Иттер үнемі құлағын қасиды, белгілер оларға қарсы тұра алмайды, – деп ол менің сұрағыма беделді үнмен жауап берді.
Алматыдағы көшелерде қараусыз қалған иттер азайып кетті ме? Наталья Сульжик: «Өкінішке орай, жоқ. Аймақтың иттері қалаға үнемі барады және біздің күш-жігерімізді нөлге дейін азайтады. Бірақ бұл біздің қараусыз иттермен жұмыс істеу үлгісі жұмыс істемейді дегенді білдірмейді. Бұл өңірлерде ҰЗВБ бағдарламасы бойынша нашар жұмыс істейтінін көрсетеді», – деп қорытындылады ол.
«ҰЗВБ бағдарламасы дұрыс орындалған жағдайда ғана жақсы жұмыс істейді. Егер сіз оны кез — келген жолмен жасасаңыз, барлық жұмыс құлдырайды», – дейді Қарағандылық зоотехник Ирина Уголькова.
Ирина төрт жыл бұрын пікірлес адамдармен бірге «Добрый город» қайырымдылық қорын құрды және кастрация арқылы қаңғыбас жануарларды зарарсыздандырумен айналысады. Алдымен олар аз қамтылған отбасылардан шыққан жануарларға операция жасады, біртіндеп базаларда, құрылыстарда, жанармай құю бекеттерінде иттерді зарарсыздандыру тәжірибесіне көшті – онда жұмыс істейтін адамдардың өтініштері бойынша.
— Біріншіден, біз дұрыс операция жасаймыз, онда тұқым жолдарын байлап қана қоймай, иттің көбею мүшелерін хирургиялық жолмен кесіп тастаймыз. Кастрация кезінде жануарларда эструс болмайды, агрессивті жыныстық мінез-құлық және иттердің жұптасуы болмайды. Ал жануардың осы саламен байланысты түрлі аурулар түрінде асқынулары жоқ», – деп түсіндіреді Ирина.
-Екіншіден, — деп жалғастырады ол, — бізде барлық жануарлар кастрациядан кейін кураторларға, яғни оларға қамқорлық жасайтын адамдарға оралады. Қарағанды әкімдігі біздің жұмысымыздың табысты екенін көріп, сол алгоритм бойынша жұмыс істей бастады. Олар сондай-ақ тұрғындардың өтініштері бойынша жануарларды зарарсыздандыруға алып кетеді, оларға куратор мәртебесін береді. Қазір бюджеттік бағдарлама бойынша ұсталған және зарарсыздандырылған жануарлар алынған жерге және оларға қамқорлық жасайтын адамдарға оралады. Олар оларға үйшіктер қояды.
«Алматыдан айырмашылығы, бізде Қарағандыда ҰЗВБ бағдарламасынан өткен барлық иттер кураторларға оралады», — дейді Ирина Уголькова.
Көшелердегі иттерге күтім жасау ауқымды екендігі туралы маған Қарағандыдан келген хабарлама, келесі күні чаттарда жеделхатта кездесті – онда адамдар бірден жүз ит үйін жасауға шақырылды.
Уголькова оларға үйшік салған әйел кураторға айыппұл салуға тырысқан учаскелік комиссарларды тоқтатуға тура келгенін айтады.
– Біз оларға айтамыз: иттер-муниципалды мүлік, оларға мемлекеттік ақша жұмсалды, оларды қорғау керек. Егер олар болмаса, егеуқұйрықтар пайда болады. Екіншіден, басқа иттер бос орынға келеді және олар сізге және сіздің балаларыңызға үйреніп қалғандардан гөрі мейірімді емес болуы мүмкін. Бұл жануарлар өз кінәсінен көшеде болды, бірақ қазір олар агрессивті емес, оларды қорғау керек, бұл біздің эко-ортамыздың бөлігі.
Қарағандыдағы ҰЗВБ бағдарламасы тәжірибесінің тағы бір маңызды айырмашылығы-мұнда барлық ерікті зообақылау ұйымдары бір альянсқа бірікті. Бұл ортақ күш-жігер қалада ҰЗВБ бағдарламасындағы негізгі ұғым болып табылатын көптеген қажетті кураторларды құруға көмектесті. Тұрғындардың кең қатысуынсыз «Жануарларға жауапкершілікпен қарау туралы» заң бос сөз болып қала береді, – дейді Ирина Уголькова.
Пікір:
Ольга ЧЕНЦОВА, заң ғылымдарының кандидаты, заң фирмасының негізін қалаушы және басқарушы серіктесі, «Жануарларға жауапкершілікпен қарау туралы» заңды бірлесіп әзірлеуші, Алматы:
Экология министрлігі «Жануарларға жауапкершілікпен қарау туралы» заңға тәуелді актілерді дайындады. Бұл актілерді хайуанаттар бағына қатысы жоқ адамдар жазды, мамандар емес, аңшылар. Сондықтан барлық заң актілері нашар, сапасыз болып шықты. Ұстау және ұстау ережелері заңнамаға қайшы келеді. Сол «үш ит – аулауға себеп» нормасы, ол ешқайда кетпейді, бұл иттерді жазасыз өлтіруді жалғастыру үшін бос орын.
***
«Жаңа газет» – Нидерландының тәжірибесі туралы-world Animal Protection мәліметтері бойынша Еуропадағы жануарларды қорғау саласында көшбасшы болып табылатын ел.
«Нидерландыда бұл сала реттеледі, оның ішінде 2011 жылы жануарға зиян келтіруге, жарақат алуға және денсаулыққа зиян келтіруге тыйым салатын заң. 2002 жылдан бастап «Жануарларға арналған партия» бар: оның өкілдері патшалық Парламентінде орын алды, ал 2014 жылы партия алғаш рет Еуропарламентке өтті. Нидерланды қаңғыбас жануарлар мәселесін жеңе алған әлемдегі алғашқы ел болып саналады.
Ауланғаннан кейін иттер сыртқа шығарылмайды, бірақ баспаналарға орналастырылады, содан кейін оларды болашақ иелері ала алады.
Селекционерлерден ит сатып алу салығы енгізілді-бұл адамдарды баспаналарда жануарларды алуға ынталандырады. Нидерландыдағы әрбір үй жануарының өз төлқұжаты, чипі, муниципалитетке тіркелуі және иесінің мекен-жайына байланысы болуы керек. Елде эвтаназия мен атыс қолданылмайды. Үй жануарларын ит ауырған жағдайда ғана эвтанизациялауға болады, құтқарылу мүмкіндігі жоқ және аурудан қиналса. Қатыгездік үшін айыппұлдар бар, егер жануар тізбекте ұсталғаны анықталса, оны тәркілеуге болады. Нидерланды саясаты қатал болып көрінуі мүмкін, бірақ іс жүзінде бұл барабар және жауапты тәсіл».
Тамара ЕСЛЯМОВА
